ΤΟ ΤΙΜΗΜΑ ΤΟΥ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
Τα μυστικά κονδύλια του Μακεδονικού Αγώνα 

1.   2.   3. 

ΟΙ ΜΕΝ ΚΑΙ ΟΙ ΔΕ

ΑΝΑΚΥΚΛΩΤΕΣ. Στα χρόνια που ακολούθησαν την έκδοση του βιβλίου του, οι ταγοί της εθνικόφρονος μακεδονολογίας δεν τσιγκουνεύτηκαν τα καλά λόγια για τον τρόφιμο των μυστικών μας κονδυλίων. "Ο κ. Παγιαρές είνε ο μόνος δημοσιογράφος -όχι μόνον Γάλλος, αλλά και ευρωπαίος εν γένει- του οποίου η περί των εν Μακεδονία προσώπων και πραγμάτων γνώμη δύναται να έχη κύρος", έγραφε το 1909 ο Κων/νος Μαζαράκης-Αινιάν σε επιστολή του προς την παρισινή Lanterne ("Μακεδονικόν Ημερολόγιον" 1909, σ.127). Για τον επίσης μακεδονομάχο αδερφό του, Αλέξανδρο, ο Παγιαρές είναι "Γάλλος δημοσιολόγος, εκ των ολίγων επί τόπου ακριβώς και αμερολήπτως μελετησάντων την εν Μακεδονία κατάστασιν" ("Αι ιστορικαί περιπέτειαι της Μακεδονίας", Αθήνησι 1912, σ.122). Πιο διακριτικός, ο διπλωμάτης Βασίλειος Κολοκοτρώνης προτιμά να τον αναφέρει απλά ως "γάλλο δημοσιολόγο", τον τσιτάρει όμως επανειλημμένα ("La Macedoine et l' Hellenisme", Παρίσι 1919, σ.587, 588-90 & 612-3). Ακόμα κι ο καθηγητής Νικόλαος Βλάχος, στον οποίο οφείλουμε την πρώτη σοβαρή προσέγγιση της εποχής ("Το Μακεδονικόν ως φάσις του Ανατολικού Ζητήματος", Αθήνα 1935), δεν παραλείπει να αναφερθεί σ' αυτόν -ούτε λίγο ούτε πολύ- 21 φορές!

ΒΙΚΤΟΡ ΜΠΕΡΑΡ. Μεταξύ των διανοουμένων που είχαν ενστερνιστεί τον αγώνα των κομιτατζήδων ήταν κι ο γνωστός ελληνιστής Βικτόρ Μπεράρ. Στο βιβλίο του "Pro Macedonia" (Παρίσι 1904) συγκρίνει τους "Βαρκάρηδες", τους νεαρούς βομβιστές που το 1903 είχαν τρομοκρατήσει τη Θεσσαλονίκη χτυπώντας στα τυφλά ευρωπαϊκούς στόχους, με "τα μπουρλότα του Κανάρη και των συναγωνιστών του, που ανατίναζαν πολεμικούς κι εμπορικούς στόλους -και κάποιες φορές ευρωπαϊκά σκάφη- υπό τις επευφημίες όλης της πολιτισμένης Ευρώπης" (σ.35). Ο Παγιαρές σπεύδει να τον κατακεραυνώσει σαν εξτρεμιστή: "Ο Victor Berard δεν πρόσεξε ότι μ' αυτές τις εκφράσεις του εξυμνούσε ταυτόχρονα τον Ραβασόλ, τον Βαγιάν, και όλους τους αναρχικούς της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Ισπανίας, οι οποίοι με το να διαπράξουν `ασυγχώρητα' εγκλήματα έδειχναν ταυτόχρονα μεγάλο θάρρος. Ό,τι είναι αλήθεια στις όχθες του Βαρδάρη δεν μπορεί να είναι ψέμα στις όχθες του Σηκουάνα".

ΧΙΛΜΗ ΠΑΣΑΣ. Στις 27.11.1904 η Matin δημοσίευσε στην πρώτη σελίδα της συνέντευξη που ο "αντιβασιλιάς της Μακεδονίας", Χουσεϊν Χιλμή Πασάς, παραχώρησε σε κάποιον ανώνυμο "ειδικό απεσταλμένο" της. Το κείμενο της συνέντευξης είναι πανομοιότυπο σχεδόν με τα αποσπάσματα που αναδημοσιεύει στο βιβλίο του (σ.58-60, 109-110 & 118-122) ο Παγιαρές, που εκείνη την εποχή συνεργαζόταν με την εφημερίδα. Από το αρχικό κείμενο έχει όμως αφαιρεθεί, μεταξύ άλλων, η εκτίμηση του Χιλμή για τον αριθμό των οργανωμένων κομιτατζήδων: "10% με 15% των βουλγαρομακεδόνων", δηλαδή (με βάση τη δικιά του στατιστική) 56.000-85.000 άτομα σε όλη τη Μακεδονία.

ΕΡΙΧ ΦΟΝ ΤΥΣΚΑ. Απόστρατος γερμανός στρατιωτικός μόνιμα εγκαταστημένος στη Θεσσαλονίκη, αποτελεί το alter ego του Παγιαρές, που τον αναφέρει επανειλημμένα στο βιβλίο του (χωρίς, εννοείται, ενοχλητικές διευκρινίσεις). Εκτός από το χρήμα, τα κίνητρα της στράτευσής του ήταν επίσης πατριωτικά: "Μισεί τους Σλαύους εκ γενετής", επισημαίνει σε υπηρεσιακή του έκθεση ο Κορομηλάς, "φρονών δε ότι η διατήρησις της Τουρκίας είνε όρος απαράβατος της Γερμανικής πολιτικής, μισεί και πάσαν προπαγάνδαν ταράττουσαν το status quo, ιδών ότι μόνον οι Ελληνες είνε υπέρ της διατηρήσεως του καθεστώτος" (Θεσ/νίκη 18.1. 1906, αρ.51). Το καλοκαίρι του 1904, πραγματοποίησε με έξοδα του ελληνικού Υπ.Εξ. περιοδεία στο βιλαέτι Μοναστηρίου έχοντας διπλή αποστολή: δημοσίευση φιλελληνικών ανταποκρίσεων σε γερμανικές εφημερίδες αλλά και υποβολή υπηρεσιακών εκθέσεων "περί των μέσων άτινα κατ' αυτόν δύνανται να συντελέσωσιν εις προφύλαξιν των ημετέρων" (Κορομηλάς προς Αθήνα, 26.8.1904, αρ.493 εμπ). Σε επιστολή του προς τον Στέφανο Δραγούμη, στις 16.11.1905, αυτοπαρουσιάζεται ως "παλιός ελληνόφιλος, οι ιδέες του οποίου είναι γνωστές ακόμα και στην Α. Ε. τον Υπουργό των Εξωτερικών" και "ανταποκριτής των μεγαλύτερων γερμανικών εφημερίδων, όπως η Lokal Anzeiger του Βερολίνου και τα Hamburger Nachrichten, καθώς και της λονδρέζικης Daily Mail". "Πιστεύω ότι σας είμαι χρήσιμος", προσθέτει · "αποστολή μου είναι να γράφω υπέρ της εξαίρετης πατρίδας σας, που είναι επίσης δική μου" (Αρχείο Στ.Δραγούμη, φ.208.1.2, εγγρ.87). Λίγους μήνες αργότερα, εκτιμώντας ότι "το αποτέλεσμα όπερ δι' αυτών επέρχεται δεν είνε βεβαίως ανάλογον προς τας θυσίας ημών", το Προξενείο Θεσσαλονίκης θα περικόψει την τακτική αμοιβή του από 600 φράγκα το μήνα σε 450 -συν, φυσικά, τα οδοιπορικά του έξοδα (Κοντογούρης προς ΥΠΕΞ, 22.5.1906, αρ.εμπ.262).

ΚΛΕΑΝΘΗΣ ΝΙΚΟΛΑΊΔΗΣ. Ο μόνος έλληνας δημοσιογράφος της εποχής που μπορέσαμε να εντοπίσουμε στο αρχείο του ΥΠΕΞ ως τρόφιμο των ειδικών κονδυλίων. Σε ειδικό υποφάκελο με το όνομά του (1906, φ.9.3), περιέχεται εντολή του Διαδόχου Κωνσταντίνου (19.10.1906) να του καταβληθούν από τις ειδικές πιστώσεις "φράγκα χρυσά δύο χιλάδες τετρακόσια δι' αμοιβήν δημοσιογραφικών υπηρεσιών εν Γερμανία". Δυστυχώς, το περιεχόμενο αυτών των "υπηρεσιών" δε διευκρινίζεται. Γνωρίζουμε πάντως ότι ο Νικολαίδης εξέδωσε το 1903 στο Βερολίνο ένα βιβλιαράκι με τις ελληνικές θέσεις για το μακεδονικό ("La Macedoine", εκδόσεις Johannes Raede) κι ότι το 1906 περιήλθε την Ευρώπη βγάζοντας λόγους. Το 1907 κυκλοφόρησε στα ελληνικά στην Τεργέστη ("Τύποις του Αυστροουγγρικού Λόϋδ") διάλεξή του με τίτλο "Ο τιμαλφής λίθος του μεγάλου Αλεξάνδρου, ήτοι ο χαρακτήρ του Ελληνισμού δια μέσου των αιώνων". Γνωστότερο είναι το πολυσέλιδο σύγγραμμά του "Ιστορία του Ελληνισμού με κέντρον και βάσιν την Μακεδονίαν", που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1923.


ΔΙΑΒΑΣΤΕ

"Οι απαρχές του Μακεδονικού Αγώνα (1903-1904)" (Θεσσαλονίκη 1996, εκδ. Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα). Επιλογή 100 εγγράφων από τα αρχεία του ελληνικού ΥΠΕΞ, μεταξύ των οποίων και η εισήγηση για την πρόσληψη του Παγιαρές από την ελληνική προπαγάνδα. Η έκδοση αποτελεί τον πρώτο τόμο μιας τριλογίας που αναμένεται να καλύψει όλα τα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα.

Κωνσταντίνου Μαζαράκη-Αινιάνος "Ο Μακεδονικός Αγών. Αναμνήσεις" (Θεσσαλονίκη 1958, εκδ. ΙΜΧΑ). Απομνημονεύματα διανθισμένα με διασωθέντα αποσπάσματα από το ημερολόγιο του μακεδονομάχου Καπετάν Ακρίτα. Αναθεωρημένη έκδοση παλιότερης (1937) δημοσίευσης, με αμβλυμμένες τις αρχικές διατυπώσεις σχετικά με τον εθνολογικό χαρακτήρα της επίμαχης περιοχής. Λεπτομερής αναφορά στη συνάντηση του οπλαρχηγού με τον Παγιαρές και τις προσωπικές επαφές τους τα επόμενα χρόνια.

Giovanni Amadori-Virgilj "La questione rumeliota (Macedonia, Vecchia Srbia, Albania, Epiro) e la politica italiana" (Μπιτόντο 1908, εκδ. Νicola Garofalo). Η ογκώδης εργασία του ιταλού δημοσιολόγου για το Ανατολικό Ζήτημα και τα "εθνικά κόμματα" στα Βαλκάνια, που εκδόθηκε με τη συνδρομή του ελληνικού ΥΠΕΞ.

Gounaris Basil "Reassesing ninety years of greek historiography of the `Struggle for Macedonia' (1904-1908)" (Journal of Modern Greek Studies, vol. 14, 1996). Περιοδολόγηση της ελληνικής ιστοριογραφίας γύρω από το Μακεδονικό Αγώνα από τον επικεφαλής του ερευνητικού τμήματος του ομώνυμου Μουσείου. Εντονη κριτική στο στερεότυπο περί "φυλετικού" πολέμου κι ανάδειξη της εμφύλιας διάστασης της σύρραξης.

H.R.Wilkinson "Maps and politics. A review of the ethnographic cartography of Macedonia" (Λίβερπουλ 1951, εκδ. Liverpool University Press). Εκπληκτική διατριβή με θέμα τις διαφορετικές χαρτογραφικές απεικονίσεις του εθνολογικού μωσαϊκού της ευρύτερης Μακεδονίας ανά τους αιώνες. Ανάλυση των εκάστοτε κυρίαρχων ευρωπαϊκών παραστάσεων για την περιοχή, αλλά και λεπτομερειακή αναφορά στις σχέσεις των ενδιαφερόμενων βαλκανικών κρατών με τους ευρωπαϊκούς εκδοτικούς οίκους.


ΔΕΙΤΕ

Παύλος Μελάς του Φίλιππου Φυλακτού (1968). Χουντική υπερπαραγωγή με μακρινή μόνο σχέση με τα πραγματικά πρόσωπα και περιστατικά των αρχών του αιώνα. Τυπικό δείγμα γραφής της εθνικόφρονος προπαγάνδας, την παρακολούθησαν υποχρεωτικά δεκάδες χιλιάδες μαθητές της εποχής.

(Ελευθεροτυπία, 22/2/1998)