Η ΕΜΠΝΕΥΣΗ ΤΟΥ ΤΙΕΡΙ ΝΤΕ ΚΟΡΝΤΙΕ

 

Το θείον πέος

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

 

1. / 2.   


Τι σχέση έχει ένα πέος με το σύμβολο του χριστιανισμού; Την απάντηση στο εύλογο ερώτημα του Γ. Καρατζαφέρη, του Μ. Εβερτ, του π. Επιφάνιου και της «Espresso» τη βρίσκουμε στα αριστουργήματα της Αναγέννησης.

 

Αν ήθελε κανείς να ομαδοποιήσει τις πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις που προκάλεσαν την πρόσφατη αποκαθήλωση του «βλάσφημου» πίνακα από την έκθεση σύγχρονης τέχνης «Outlook», θα μπορούσε να διακρίνει τρεις κατηγορίες:

**Στην πρώτη κατηγορία βρίσκονται οι ακροδεξιοί ταγοί του έθνους: Ο κ. Γιώργος Καρατζαφέρης, ο συνεργάτης του που ανακάλυψε τον πίνακα και ξεκίνησε τη σχετική σταυροφορία, αλλά και πολιτευτές και αναλυτές που θεώρησαν την ευκαιρία κατάλληλη για να επιδείξουν τα ηθικοπλαστικά ανακλαστικά τους.

**Στη δεύτερη κατηγορία κατατάσσονται τα ροζ έντυπα και οι ροζ μεσημεριανές εκπομπές που έχουν αναλάβει την ηθική αναμόρφωση της κοινωνίας μας. Συνήθως τροφοδοτούνται από την πρώτη κατηγορία και φιλοξενούν τους εκπροσώπους της με την ιδιότητα του πολιτικού, του γονέα, του ιερωμένου κ.ο.κ.

**Στην τρίτη κατηγορία συναντάμε την Εκκλησία που έσπευσε να αγκαλιάσει τις απόψεις των δύο πρώτων κατηγοριών και να τους δώσει την ηθική νομιμοποίηση που χρειάζονταν πριν προβούν στην εξαγγελθείσα αυτοδικία.

Αξίζει τον κόπο να ερευνήσουμε τον τρόπο που προσεγγίζει το ζήτημα καθεμιά από τις τρεις αυτές διακριτές κατηγορίες, γιατί και στις τρεις περιπτώσεις διαπιστώνουμε ότι η στάση τους απέναντι στο συγκεκριμένο ζήτημα είναι τουλάχιστον παράδοξη.

1. Οι φορείς της ακροδεξιάς κατ' αρχήν διαμαρτύρονται για σκάνδαλο και καταγγέλλουν το «βρομερό γεννητικό όργανο» κ.λπ. Ομως οι ίδιοι διατηρούν μια ιδιότυπη σχέση με αυτό το όργανο. Ο κ. Καρατζαφέρης, αλλά και όλοι όσοι επιθυμούν να σταδιοδρομήσουν στον πολιτικό αυτό χώρο, αναφέρονται με κάθε ευκαιρία στα ανδρικά γεννητικά όργανα και τα έχουν αναδείξει σε κύριο «επιχείρημα» του προεκλογικού τους αγώνα.

Είναι γι' αυτούς εκείνο που τους ξεχωρίζει από τους άλλους πολιτικούς: «Εμείς δεν έχουμε άδεια παντελόνια», λέει ο ένας. «Εμείς διαθέτουμε από εκείνα», λέει ο άλλος. «Εμείς διαθέτουμε διδύμους γεννητικούς αδένες», είναι η αγαπημένη έκφραση και του υπόδικου της παρέας, του Γρηγόρη Μιχαλόπουλου. Ακόμα και ο μέχρι προ τινος κεντρώος Νεοκλής Σαρρής υποχρεώθηκε την περασμένη βδομάδα να απαγγείλει κι αυτός το ίδιο ποίημα («εμείς διαθέτουμε...») για να κερδίσει την εύνοια και το χειροκρότημα των καρατζαφεριστών σε δημόσια εκδήλωση του ΛΑΟΣ.

Η παραδοσιακή σχέση της ακροδεξιάς με ειδικά βίτσια και ο ρόλος του φετιχισμού στα εθνικοσοσιαλιστικά κινήματα δεν είναι δυνατόν να αναλυθούν εδώ. Ομως η ανάδειξη ενός ορθωμένου πέους σε βασικό εχθρό τους, μαρτυρά από μόνη της πολλά.

Οσο για τον κ. Εβερτ που στρατεύεται στον ίδιο αγώνα, σε ρόλο μάλιστα επίδοξου δράστη αυτοδικίας, ας αναζητήσουμε τα κίνητρά του στην προσπάθειά του να επιδείξει γνήσιο ορθόδοξο φρόνημα και να διασκεδάσει την εντύπωση που είχε δημιουργήσει εις βάρος του ο Γιώργος Καρατζαφέρης λίγες μέρες μετά τις εκλογές του 2000. Θυμίζουμε ότι τις μέρες της αποπομπής του από τη Νέα Δημοκρατία, μαζί με τα ροζ υπονοούμενα για την ηγεσία του κόμματός του, ο κ. Καρατζαφέρης απέδιδε στον κ. Εβερτ μυστικές επισκέψεις σε εβραϊκές συναγωγές και τεκτονικές στοές στις ΗΠΑ.

2. Με τα ροζ μέσα ενημέρωσης συμβαίνει κάτι εξίσου παράδοξο: Οσο περισσότερη «τσόντα» φιλοξενούν τα ίδια, τόσο λιγότερο αντέχουν να βλέπουν μια τολμηρή έκφραση στο χώρο της τέχνης. Εχουν επιλέξει για τον εαυτό τους το ρόλο να ανακαλύπτουν το σκάνδαλο ακόμα και εκεί που δεν μπορεί κανείς να το εντοπίσει, να το μεγεθύνουν και να αρχίσουν να καλούν εισαγγελείς, λογοκριτές και ιεροεξεταστές.


3. Η Εκκλησία έκανε αυτό που περιμέναμε: Συντάχθηκε με τις δύο πρώτες κατηγορίες. Ομως δεν αρκέστηκε σ' αυτό. Οι εκπρόσωποί της έσπευσαν να χαρακτηρίσουν τον πίνακα «δήθεν έργο τέχνης» και «εκτρωματικό», τη φαντασία του καλλιτέχνη «αρρωστημένη» και ζήτησαν την απόσυρση όλων των έργων του.

Απευθυνόμενος στον υπουργό Πολιτισμού, ο εκπρόσωπος του αρχιεπισκόπου π. Επιφάνιος Οικονόμου διατυπώνει και την άποψη της Εκκλησίας για τη λογοκρισία στην τέχνη: «Πιστεύουμε ότι και εσείς, όπως και ο κάθε εχέφρων νους, αναγνωρίζετε στην τέχνη και κάποια όρια τα οποία, στην προκειμένη περίπτωση, ξεπερνούν κάθε περιθώριο καλόπιστης ανοχής».

Ο εκπρόσωπος τύπου της Ιεράς Συνόδου κ. Θεόκλητος καθησύχασε τους πιστούς και για την τύχη του έργου: «Θα ληφθεί πρόνοια ώστε να αποσυρθεί ο συγκεκριμένος πίνακας». Για το παράδοξο στη στάση της Εκκλησίας θα επανέλθουμε παρακάτω.

Η εκρηκτική σύγκλιση των τριών αυτών παραγόντων παρέσυρε σαν άνεμος τους υπεύθυνους της έκθεσης και τον ίδιο τον υπουργό Πολιτισμού που υπέκυψαν πανικόβλητοι στον λογοκριτικό εκβιασμό και την ωμή απειλή αυτοδικίας. Ο πίνακας αποσύρθηκε στην αποθήκη. Η πολυδιαφημισμένη έκθεση τραυματίστηκε ανεπανόρθωτα. Η Πολιτιστική Ολυμπιάδα στιγματίστηκε.

Με όλη αυτή τη διαμάχη, κανείς δεν βρήκε χρόνο να ασχοληθεί με το πραγματικό περιεχόμενο του πίνακα.

Οι διώκτες περιορίστηκαν στην παράθεση αρνητικών επιθέτων για το έργο (βέβηλο, βλάσφημο, αρρωστημένο, κ.ο.κ.), ενώ και όσοι αντιστάθηκαν στην αποκαθήλωσή του εντόπισαν τη διαφωνία τους σε γενικές αρχές για την ελευθερία της τέχνης και καταδίκασαν την ανοιχτή λογοκρισία. Ακόμα κι αυτοί θεώρησαν αδικαιολόγητη πρόκληση την εικαστική σύνθεση ενός πέους με το σταυρό.

Η έμπνευση του ντε Κορντιέ

Ωστόσο ο ίδιος ο καλλιτέχνης, με δυο συνεντεύξεις του στον ελληνικό τύπο μας έδωσε τα κλειδιά να κατανοήσουμε την έμπνευσή του και να αντιληφθούμε το περιεχόμενο της «πρόκλησης». «Με επηρέασε αρκετά το βιβλίο του Λίο Στάινμπεργκ, "Η σεξουαλικότητα του Χριστού στην τέχνη της Αναγέννησης"», λέει ο Ντε Κορντιέ στον Γιώργο Καρουζάκη στην «Ελευθεροτυπία» (13/12). «Δουλεύω πολλά χρόνια με το θέμα της σεξουαλικότητας του Χριστού. Πιθανώς να γνωρίζετε το έργο του Λίο Στάινμπεργκ», θα επαναλάβει στον Αυγουστίνο Ζενάκο στο «Κυριακάτικο Βήμα» (14/12).

Αλλά ποιος είναι αυτός ο Λίο Στάινμπεργκ και τι είδους έμπνευση μπορεί να πρόσφερε στον βέλγο ζωγράφο; Οι παλιοί αναγνώστες του «Ιού» ίσως θυμούνται μια σχετική αναφορά μας στο αφιέρωμα «Το φύλο των αγγέλων» (11/4/93).

**Ο Στάινμπεργκ θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους μελετητές της ιστορίας της τέχνης και έχει ειδικευτεί στην ανάλυση της Αναγέννησης. Η έρευνά του στις αρχές της δεκαετίας του '80 τον οδήγησε στη μελέτη για τη σεξουαλικότητα του Χριστού στους πίνακες της εποχής.

* Για πρώτη φορά τόλμησε να αναλύσει την αναπαράσταση των γεννητικών οργάνων του Χριστού στην τέχνη της Αναγέννησης και κατέληξε σε σημαντικά συμπεράσματα, τα οποία ανατρέπουν τις μέχρι τότε εδραιωμένες βεβαιότητες της εικαστικής (αλλά και θεολογικής) κριτικής.

* Η επιχειρηματολογία του Στάινμπεργκ συνοδεύεται από 200 πίνακες της εποχής. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι είναι αναγκαία η αναφορά σε πολυάριθμα παραδείγματα, έτσι ώστε να πειστεί ο αναγνώστης ότι οι ισχυρισμοί του είναι βάσιμοι και δεν στηρίζονται σε κάποιες εξαιρέσεις.

* Οι πίνακες αυτοί (που θα μπορούσαν εύκολα να αυξηθούν σε χίλιους κατά τον συγγραφέα) έχουν ένα κοινό παρονομαστή: απεικονίζουν με ευκρίνεια το πέος του νηπίου ή του ενήλικα Χριστού. Προέρχονται από δεκάδες καλλιτέχνες της περιόδου από τον δέκατο τέταρτο ώς τον δέκατο έκτο αιώνα. Οι περισσότεροι καλλιτέχνες είναι Ιταλοί (Μαντένια, Μπελίνι, Βερόκιο, Τισιανός κ.ά.), αλλά εκπροσωπούνται και καλλιτέχνες από τις βορειότερες ευρωπαϊκές χώρες.

* Η κεντρική θέση της μελέτης είναι ότι αυτές οι απεικονίσεις δεν μπορούν να ερμηνευτούν από την ακαταμάχητη κλίση προς «το νατουραλισμό» που χαρακτηρίζει τους καλλιτέχνες της Αναγέννησης. Αυτή η εύκολη εξήγηση θεωρείται εντελώς πλανημένη από τον Στάινμπεργκ. Ο συγγραφέας απορρίπτει επίσης το ενδεχόμενο να εξηγηθούν τα απεικονιζόμενα γεννητικά όργανα από τη μίμηση των κλασικών προτύπων, όπου η γυμνότητα είναι κοινό στοιχείο. Ουσιαστικά όλοι οι προηγούμενοι ιστορικοί έχουν υποστηρίξει ότι η μίμηση της κλασικής εποχής ενίσχυσε τη νατουραλιστική τάση και το γυμνό θείο σώμα πρέπει να ερμηνευτεί μ' αυτό τον τρόπο.

* Ομως ο Στάινμπεργκ πάει παρακάτω: Διαπιστώνει ότι δεν αρκεί στους ζωγράφους να εμφανίζουν τον Ιησού σε πλήρη γυμνότητα, αλλά καθιστούν τα γεννητικά του όργανα κεντρικό στοιχείο της σύνθεσής τους. Σε σκηνές γέννησης τα γεννητικά όργανα του θείου βρέφους επισημαίνονται από το χέρι της μητέρας ή του ίδιου του βρέφους, ενώ οι προσκυνητές Μάγοι συχνά εμφανίζονται να κοιτούν προς την περιοχή του σώματος του Ιησού μεταξύ του ομφαλού και των γεννητικών οργάνων. Κατά την αναπαράσταση της περιτομής και πάλι αναδεικνύεται το πέος σε κεντρικό στοιχείο, ενώ παρόμοια εμμονή συναντάται και σε πολλές απεικονίσεις της Μητέρας και του Βρέφους. Αλλά ακόμα και μετά τη Σταύρωση, το τέλος και την αποκαθήλωση, το χέρι του νεκρού Χριστού παρουσιάζεται συνήθως πάνω στη βουβωνική χώρα, επισημαίνοντας τη σχέση σεξουαλικότητας και θανάτου.

* Η ερμηνεία του Στάινμπεργκ στηρίζεται στα θεολογικά δεδομένα της εποχής. Σύμφωνα με την ανάλυσή του, η απεικόνιση και η εμμονή στη σεξουαλικότητα του Χριστού πηγάζει από το χριστιανικό δόγμα της πλήρους ενανθρώπισης: Δεν νοείται «ενσαρκωμένο» θείο χωρίς τη σεξουαλική του πλευρά. Αυτό δεν σημαίνει ότι παύει ο Ιησούς να είναι αγνός κατά τους καλλιτέχνες της Αναγέννησης (ένα ζήτημα που αποπειράθηκαν να αντιμετωπίσουν νεότεροι καλλιτέχνες). Ομως η αγνότητά του αυτή δεν προκύπτει από κάποια ανικανότητα ή αναπηρία, αλλά από τη συνειδητή απόκρουση των πειρασμών της σάρκας.

* Ο Στάινμπεργκ στηρίζει την ανάλυσή του στην Δ' Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνας (451) που καταδίκασε το μονοφυσιτισμό και αποφάνθηκε ότι οι δύο φύσεις του Ιησού υπήρξαν ολοκληρωμένες και τέλειες: «τέλειον τον αυτόν εν Θεότητι και τέλειον αυτόν εν Ανθρωπότητι, Θεόν αληθώς και Ανθρωπον αληθώς τον αυτόν εκ ψυχής και σώματος». Ανάλογη είναι η διατύπωση του Απόστολου Παύλου στην Επιστολή προς Εβραίους: «Ου γαρ έχομεν αρχιερέα μη δυνάμενον συμπαθήσαι ταις ασθενείαις ημών, πεπειραμένον δε κατά πάντα καθ' ομοιότητα χωρίς αμαρτίας» (Δ', 15).

* Ο Χριστός, λοιπόν, έπρεπε να είναι απολύτως ολοκληρωμένο άτομο από κάθε άποψη, και ο στόχος του αναγεννησιακού καλλιτέχνη ήταν να τον αναπαραστήσει υπ' αυτήν τη μορφή. Αυτό που σήμερα μπορεί να μας μοιάζει βέβηλη ή ακόμα και αντιχριστιανική επιμονή, είναι κατά τον Στάινμπεργκ η ρητή έκφραση μιας θεολογικής πεποίθησης!

Η ανθρώπινη ανάσταση

Εκεί που αρχίζουν να δυσκολεύουν τα πράγματα είναι όταν διαπιστώνει ο ερευνητής ότι σε ορισμένους πίνακες εικονογραφείται ορθωμένο το παιδικό πέος του μικρού Χριστού, προκειμένου να τονιστεί η ανθρώπινη φύση του και η ζωτικότητά του.

«Για προφανείς λόγους, αυτό το γεγονός δεν έγινε ποτέ αντικείμενο σχολιασμού», παρατηρεί ο Στάινμπεργκ. Αλλά από το πλήθος των σχετικών παραδειγμάτων συμπεραίνει ότι εκείνη την εποχή δεν προκαλούσε σκάνδαλο αυτή η εικόνα.

* Από το 1550, όμως, τα ήθη έπαψαν να ανέχονται παρόμοιες σκηνές. Οι πίνακες άρχισαν να αποσύρονται, ή να σκεπάζονται τα επίμαχα σημεία με επιζωγραφήσεις.

* Ενας μικρός αριθμός πινάκων που επισημαίνει ο Στάινμπεργκ θέτουν ακόμα πιο δύσκολα ζητήματα. Πρόκειται για σκηνές με τον Χριστό Πάσχοντα ή Νεκρό και στις οποίες διακρίνεται καθαρά ερεθισμένο το ανδρικό μέλος. Σε όλους αυτούς τους πίνακες το σημείο αυτό του σώματος του Ιησού είναι σκεπασμένο από το περίζωμα ή κάποιο μακρύτερο ένδυμα, αλλά δεν αμφισβητείται ότι διαγράφεται σαφώς το ορθωμένο του πέος. Αλλωστε οι ζωγράφοι της Αναγέννησης φημίζονται για την ικανότητά τους να αποδίδουν κάτω από την πτύχωση των ενδυμάτων τις ανατομικές λεπτομέρειες του ανθρώπινου σώματος.

Ας δει κανείς την περίφημη «Πιετά» του Ζακ Μπελάνζ ή τον αντίστοιχο πίνακα του Βίλεμ Κέι ή και το «Ιδού ο Ανθρωπος» του Μάρτεν βαν Χέεμσκερκ και το «Χριστός πάσχων» του Λούντβιγκ Κρουγκ.

* Μια πρώτη ερμηνεία που προτείνει ο Στάινμπεργκ είναι η προφανής: Το πέος συμβολίζει τη δύναμη, την εξουσία. Πρόκειται για έναν πανάρχαιο συμβολισμό, που υπογραμμίζεται από την επίσης αρχαία αναλογία του σεξουαλικού ερεθισμού με την ανάσταση. Ανάλογο συμβολισμό διακρίνει ο συγγραφέας και στο περίζωμα του Λάζαρου, στην κολοσσιαία εικόνα του Σεμπαστιάνο ντελ Πιόμπο, στην οποία συνεργάστηκε ο Μικελάντζελο.

«Πιστεύω πραγματικά ότι αυτές οι εικόνες του Ιησού Πάσχοντα έχουν πραγματοποιηθεί σε ένα πνεύμα αυθεντικά χριστιανικό», σχολιάζει ο Στάινμπεργκ. «Με συγκινούν όπως και όλες οι απελπισμένες προσπάθειες στο πεδίο του άφατου, του ανείπωτου μυστήριου εκείνου του χτυπημένου κορμιού ενός θεού κατά τη στιγμή της ανάδυσής του».

**Μια διαφορετική ερμηνεία προτείνει ο Ρόλαντ Φράι του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια. Εντοπίζει το γεγονός ότι οι πίνακες αυτοί προέρχονται κυρίως από τις Κάτω Χώρες και τον δέκατο έκτο αιώνα. Ο Φράι γράφει στο περιοδικό «Theology Today»:

«Η εξήγηση που ο Στάινμπεργκ δεν μπορεί να στηρίξει στη θεολογία ή στην εικονογραφία πρέπει ίσως να αναζητηθεί στην επιστήμη της ανατομίας, η οποία αναπτυσσόταν με ταχείς ρυθμούς εκείνη την εποχή στις εν λόγω περιοχές: τόσο η συνεχής μαστίγωση όσο και η σταύρωση μπορούν προφανώς να παραγάγουν μία στύση, λόγω της έντασης στην κυκλοφορία του αίματος. Με τη μαστίγωση, οι πληγωμένοι ιστοί διογκώνονται και με τη σταύρωση το αίμα ρέει προς τα κάτω άκρα. Ισως μερικοί καλλιτέχνες που μυήθηκαν στη νέα επιστήμη της ανατομίας επιδίωξαν να εισαγάγουν αυτό το ρεαλιστικό στοιχείο, με συνέπειες που ήταν περισσότερο προκλητικές παρά πειστικές».

Λογοκρισία αιώνων

Από τα μέσα του δέκατου έκτου αιώνα άρχισε να αναθεωρείται η ελευθερία στην εικαστική έκφραση που οδήγησε στις πολυάριθμες απεικονίσεις της γυμνότητας του Ιησού. Αρχισαν να αποσύρονται οι «βέβηλοι» πίνακες, άλλοι να καταστρέφονται και άλλοι να υποχρεώνονται σε προσθήκες «εσωρούχων» ή σε μουντζούρωμα των επίμαχων σημείων. Πρόκειται για μια πραγματική «εικονομαχία» που βέβαια αφορά μόνο τον δυτικό κόσμο, εφόσον παρόμοιες απεικονίσεις δεν απαντώνται στη βυζαντινή Ανατολή.

Η δική μας εικονομαχία επέβαλε την πλήρη τυποποίηση που δεν επιτρέπει παρόμοιες ελευθεριότητες.

Αλλά και στη Δύση, η Αναγέννηση διακόπηκε απότομα: Σε αλλεπάλληλα κύματα πουριτανικής «κάθαρσης» καταστράφηκαν ή παραποιήθηκαν εκατοντάδες έργα τέχνης. Την έκταση της καταστροφής δεν τη γνωρίζουμε ακόμη. Μόλις τα τελευταία χρόνια έχουν αρχίσει να αποκαθίστανται ορισμένα έργα στην αυθεντική τους μορφή, με την απομάκρυνση των βάναυσων επεμβάσεων. Τα μουσεία ζουν το δικό τους φθινόπωρο, κατά την έκφραση του Στάινμπεργκ. Είναι η ώρα που πέφτουν τα φύλλα συκής από τις εικόνες και τα αγάλματα. Αυτά όμως είναι ψιλά γράμματα για τον κ. Καρατζαφέρη, τον κ. Εβερτ και τον π. Επιφάνιο.

Η έμπνευση, λοιπόν, του Τιερί ντε Κορντιέ έχει μεγάλο ιστορικό βάθος και στηρίζεται στην αντιφατική περιπέτεια της χριστιανικής εικονογραφίας. Οσοι διέκριναν σ' αυτό τον πίνακα μόνο τη «βλασφημία», δεν έχουν καμιά σχέση ούτε με τη ζωγραφική ούτε με την ιστορική διαμόρφωση της θεολογίας. Πριν αρχίσουν να διαρρηγνύουν τα ιμάτιά τους οι φονταμενταλιστές της διπλανής πόρτας, ας δώσουν προσοχή σε μια φράση του καθηγητή Λίο Στάινμπεργκ:

«Τίποτα στον κόσμο δεν απαιτεί περισσότερο θάρρος από το να χειροκροτήσει κανείς την καταστροφή κάποιων αξιών που συνεχίζουμε να τιμούμε. Εάν ένα έργο τέχνης ή ένα νέο καλλιτεχνικό ύφος σας ενοχλεί, αυτό ίσως σημαίνει ότι πρόκειται για καλό έργο. Εάν σας προκαλεί αηδία, τότε ίσως να είναι αριστούργημα».


 

(Ελευθεροτυπία, 28/12/2003)

 

www.iospress.gr                                                                                    ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ