ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ - ΒΕΓΟΡΑ

Η ιστορία δύο χωριών 

1.   2.   3. 

ΟΙ ΜΕΝ ΚΑΙ ΟΙ ΔΕ

ΕΞΑΡΧΙΚΟΙ. Το 1881, στην "Εκκλησιαστική Αλήθεια", έχουμε την πρώτη αναφορά για φιλοεξαρχική προπαγάνδα στο Πάτελι. Ο ιστορικός Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος αναφέρει: "Στα μέσα περίπου του 1882 πενήντα περίπου εξαρχικοί του χωριού Πάτελι (Αγιος Παντελεήμων), που υπαγόταν στην υποδιοίκηση Φλώρινας, έσπασαν την πόρτα του ελληνικού σχολείου, που συντηρούνταν από την οικογένεια του ιδιοκτήτη του χωριού Ευστρατίου Σαραπατά και εγκατέστησαν εκεί ένα Βούλγαρο δάσκαλο. (Οι εξαρχικοί) κατηγορούσαν τον Ευστράτιο Σαραπατά ότι έπαιρνε μεγαλύτερη ποσότητα σποράς από ό,τι είχε προσυμφωνηθεί. (Ο Τούρκος διοικητής) απέρριψε τους ισχυρισμούς των εξαρχικών και τους υπενθύμισε ότι η εκκλησία είχε ιδρυθεί από τους σλαβόφωνους Ελληνες του χωριού πριν από τη δημιουργία της Εξαρχίας." ("Ο βόρειος Ελληνισμός κατά τοην πρώιμη φάση του Μακεδονικού Αγώνα (1878-1894)", εκδ. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1983). Ο ίδιος συγγραφέας υποστηρίζει ότι στο Πάτελι "οι σλαβόφωνοι Ελληνες και οι εξαρχικοί αντιπροσωπεύονταν τότε σε ίση περίπου αναλογία".

ΕΞΕΓΕΡΜΕΝΟΙ. Κατά την επανάσταση του Ιλιντεν το 1903 οι κάτοικοι του Πάτελι ξεσηκώθηκαν από τους πρώτους: "Οι ταξιδιώτες που έφτασαν με το χθεσινό τρένο, αναφέρουν ότι οι κάτοικοι της Τεκέσοβας, της Μπάνιτσας, του Εξι-σού και του Πάτελε εξεγέρθηκαν. Οι άντρες κατατάσσονται στις ανταρτικές συμμορίες, τα γυναικόπαιδα φεύγουν στα βουνά." (Επιστολή του R.Graves στον O'Conor. Περιλαμβάνεται στο "Τα γεγονότα του 1903 στη Μακεδονία", επιμ. Βασ. Γούναρη κ.α., Θεσσαλονίκη 1993).

ΣΧΙΣΜΑΤΙΚΟΙ. Μια από τις επίσημες ελληνικές εθνολογικές αναλύσεις του χώρου της Μακεδονίας πριν από τους Βαλκανικούς Πολέμους αναφέρεται στους κατοίκους του Αγίου Παντελεήμονα (Πάτελι) και του Νόβιγκραντ (Βεγόρα):
"Πάτελι, 150 ορθόδοξοι Ελληνες και 1125 σχισματικοί βουλγαρίζοντες. Η Ελληνική Εκκλησία εκλείσθη μετά το Σύνταγμα κατόπιν ταραχών. Οι Βούλγαροι μετέχουσι την ετέραν ελληνικήν εκκλησίαν από του 1884. Νοβιγκράντ, 675 Μουσουλμάνοι." (Αθ. Χαλκιοπούλου, προξενικού γραμματέως, "Η Μακεδονία, Εθνολογική στατιστική των βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου", Εν Αθήναις 1910).

ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΕΣ. Από τη δεκαετία του 1920, στο Πάτελι συγκροτείται σημαντικός πυρήνας του Κομμουνιστικού Κόμματος. Οπως αναφέρει η Υπηρεσία Εθνικής Ασφαλείας στην έκθεσή της του 1927: "Εκ της Επιτροπής (ενν. αχτιδική επιτροπή του ΚΚΕ) Φλωρίνης εξαρτάται ο πυρήν του χωρίου Πάτελι αριθμών 10 μέλη. Ως γραμματεύς φέρεται ο Κατσώρας. Λαμβάνει την αλληλογραφίαν εις την δ/σην Παντελήν Μπούχτσην, έμπορον Σόροβιτς (σ.σ. Αμυνταίου) διά Θωμάν. Επίσης λειτουργεί και κομμουνιστική νεολαία εξ επτά μελών νέων." (Αλέξανδρου Δάγκα "Ο χαφιές", Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997)

ΕΛΕΥΘΕΡΩΤΕΣ. Χαρακτηριστική για την καχυποψία του ελληνικού κράτους έναντι των ντόπιων του Αγίου Παντελεήμονα κατά το μεσοπόλεμο είναι η αναφορά του παλιού οπλαρχηγού και τότε υπολοχαγού Στέφου Γρηγορίου προς τον Νομάρχη της Φλώρινας Αθ. Σουλιώτη με ημερομηνία 23.12.1934:
"Θα σας αναφέρω ένα ασήμαντο επεισόδιον το οποίο συνέβη κατά τον Ιανουάριον εις το χωρίον Πάτελε, επεισόδιον το οποίον το καθιέρωσαν πλέον ως δόγμα. Τον Ιανουάριον του 1912 κάποιος Ταγματάρχης του Πεζικού περαστικός ων θα διανυκτέρευε εις το Πάτελε, επήγε εις το Παντοπωλείο και είδε συνηθροισμένους πολλούς κατοίκους, επίσης και πολλούς νέους αλκίμους ενθουσιασθείς δια λογιδρίου ηθέλησε να εξάρει το έργον της απελευθερώσεως υπό του ελληνικού στρατού. Τότε εις εκ της ομηγύρεως του λέγει -καλά κύριε Αξιωματικέ μάς ελευθερώσατε από τους Τούρκους, τώρα από εσάς ποίος θα μας ελευθερώσει; Κόκαλο ο Ταγματάρχης και αυτό ήρκησε μέχρι σήμερον να θρυλείται και εις τον αιώνα τον άπαντα."
Η αναφορά βρίσκεται στο αρχείο του μακεδονομάχου Αθανασίου
Σουλιώτη-Νικολαϊδη (1878-1945) στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη και δημοσιεύθηκε από τον Δημήτρη Λιθοξόου στο περιοδικό "Εκτός Ορίων" (τ.6, Ιούνιος 1992).

ΔΙΩΚΟΜΕΝΟΙ. Ο Κυριάκος Πυλάης, στέλεχος του ΚΚΕ και Εθνοσύμβουλος Φλώρινας, στις αναμνήσεις του περιλαμβάνει πολλά στοιχεία για τη δράση των κατοίκων του Αγίου Παντελεήμονα τις δεκαετίες του 30 και του 40. "Ως τις αρχές του 1935 η έδρα της υπαχτιδικής επιτροπής βρισκόταν στον Αγιο Παντελεήμονα. Ομως κατά το Φλεβάρη με Μάρτη μήνα του 1935 πιάστηκαν από την Ασφάλεια τρεις σύντροφοι από τον Αγιο Παντελεήμονα, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο σύντροφος Μιχάλης Κλιάνης. Από τότε παρουσιάστηκε ανάγκη να μεταφερθεί η έδρα της υπαχτιδικής επιτροπής από τον Αγιο Παντελεήμονα στο Ξινό Νερό."

ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΑΚΟΙ. Το πρώτο ξεκίνημα για την αναδιοργάνωση των κομματικών πυρήνων του ΚΚΕ κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής περιλαμβάνει τον Αγιο Παντελεήμονα. "Είναι γεγονός ότι για μια σειρά χωριά, όπως το Ξινό Νερό, Αμύνταιο, Αετός, Κλειδί, Αγιος Παντελεήμονας, Ανάργυροι, Βαλτόνερο και Λιμνοχώρι δεν βρήκαμε μεγάλες δυσκολίες για να δημιουργήσουμε κομματικές βάσεις", θυμάται ο Κυριάκος Πυλάης. Και προσθέτει ότι "το 1943 χρησιμοποιήσαμε στην καθοδήγηση της Αχτιδικής Επιτροπής στις Κλεινές τον Μεθόδη Μπερέα (ή Τοντόρσκε) από τον Αγιο Παντελεήμονα".

ΣΥΜΜΟΡΙΤΕΣ. Από την έναρξη του εμφυλίου, η περιοχή υφίσταται επιδρομές "εξοπλισμένων μοναρχοφασιστών" και του τακτικού στρατού. Η επίσημη έκθεση του ΔΣΕ προς τον ΟΗΕ περιλαμβάνει καταγγελία για την καταστροφή της Λέσχης της ΕΠΟΝ στη Βεγόρα αμέσως μετά τη Βάρκιζα ("Ετσι άρχισε ο εμφύλιος (1947)", Εκδόσεις Γλάρος, Αθήνα 1987, σελ. 92). Αναφέρονται 35 συλλήψεις κοριτσιών 12-14 χρόνων στον Αγιο Παντελεήμονα τον Οκτώβρη του 1946 (όπ. παρ. σελ. 82). "Βασανίστηκαν στα αστυνομικά κρατητήρια Αμυνταίου με ξύλο και ηλεκτρισμό για να ομολογήσουν ποιοι από το χωριό τους είναι οργανωμένοι." (όπ. παρ. σελ. 85) Καταγγέλλεται ομαδική δίκη 90 σλαβομακεδόνων χωρικών από τον Αγιο Παντελεήμονα με την κατηγορία του "αυτονομισμού" και του "δοσιλογισμού" (όπ. παρ. σελ. 83). Οσο για τη διανομή των υλικών της ΟΥΝΡΑ, "στον Αγιο Παντελεήμονα όλοι οι κάτοικοι εκτός από τους 'εθνικόφρονες' δεν πήραν απολύτως κανένα είδος ρουχισμού. Τρόφιμα διανεμήθηκαν πολύ ελάχιστες φορές στο κοινό. Οι διανομές γίνονταν μόνο για τους 'εθνικόφρονες'." (όπ. παρ. σελ. 90)

ΑΝΤΑΡΤΕΣ. Ο Ιωάννης Κολιόπουλος αναφέρει ότι: "Πολυμελής ομάδα Ανταρτών εισέβαλε (τον Μάιο του 1947) στο χωριό της Φλωρίνης Αγιος Παντελεήμων και εκακοποίησε τους ελαχίστους εθνικόφρονες. Οι Αντάρτες αποχώρησαν, αφού διαπόμπευσαν σύροντας από τα γένια τον πρόσφυγα από τη Σμύρνη ιερέα του χωριού Ευάγγελο Δεληγιάννη και τον σκότωσαν." ("Λεηλασία φρονημάτων", τ. Β', εκδ.Βάνια, Θεσσαλονίκη 1995).

ΣΛΑΒΟΜΑΚΕΔΟΝΕΣ. Η σημαντική συμμετοχή κατοίκων του Πάτελι στο ΝΟΦ (Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο, το σλαβομακεδονικό ΕΑΜ) καταγράφεται στα αρχεία της οργάνωσης που δημοσιεύθηκαν στην ΠΓΔ Μακεδονίας. Η αναφορά της κεντρικής καθοδήγησης του ΝΟΦ με ημερομηνία 9.2.1946 καταγράφει 68 μέλη του ΝΟΦ, 45 μέλη της νεολαίας του και 20 της γυναικείας αντιφασιστικής οργάνωσης στο Πάτελι, έναντι 45, 69 και 10 στο Εξι-σού (Ξινό Νερό) και μόλις 3 και 3 στο Σόροβιτς (Αμύνταιο). (τ. ΙΙΙ, Σκόπια 1976). Στην έκθεση της γυναικείας οργάνωσης του ΝΟΦ (αχτίδα Μπάνιτσας-Βεύης) στις 26.11.1948 αναφέρεται: "Στις 14.11.1948 τη νύχτα πήγαμε στο χωριό Πάτελι, όπου διανείμαμε δελτία και στρατολογήσαμε 9 κορίτσια και 1 νεαρό. Από αυτούς, 3 κοπέλες και ο νεαρός ήρθαν εθελοντικά." (τ. V, Σκόπια 1981)

ΓΥΦΤΟΣΚΟΠΙΑΝΟΙ. Οταν ρωτήθηκε ο νομάρχης Φλώρινας το 1992 από τους κατοίκους του Αγίου Παντελεήμονα για ποιο λόγο δεν τους αποδίδεται η γη που τους ανήκει, ενώ οι κάτοικοι της Βεγόρας σπέρνουν και φυτεύουν ανενόχλητοι, ο κ. Π.Παπαδόπουλος τους απάντησε: "Επειδή αυτοί είναι Πόντιοι, ενώ εσείς είστε γυφτοσκοπιανοί." (Αναφέρεται στο ρεπορτάζ του Λάκη Νικολάου, "Ριζοσπάστης", 15.11.1995).


ΔΙΑΒΑΣΤΕ

Βασίλης Γούναρης, Iάκωβος Μιχαηλίδης & Γιώργος Αγγελόπουλος (επιμ.) "Ταυτότητες στη Μακεδονία" (Αθήνα 1997, εκδ. Παπαζήσης). Συλλογή κειμένων για τους Σλαβομακεδόνες της ελληνικής επικράτειας και τις διαδικασίες που καθόρισαν τη διαμόρφωση της (όποιας) εθνοτικής ή εθνικής ταυτότητάς τους. Αναλύσεις για τη γλωσσική ιδιαιτερότητα, την οικονομική βάση της διαμάχης ντόπιων και προσφύγων, τις γαμήλιες ανταλλαγές σε μικτές κοινότητες αλλά και πολιτικά ζητήματα όπως το αυτονομιστικό ρεύμα των αρχών του αιώνα μας ή ο τρέχων μειονοτικός λόγος του "Ουράνιου Τόξου". Σε μια πρώτη μορφή τους, τα κείμενα αποτελούσαν εισηγήσεις του Ερευνητικού Κέντρου του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα σε ημερίδα που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1995.

Kωνσταντίνος Καραβίδας "Αγροτικά. Μελέτη συγκριτική" (Εν Αθήναις 1931, εκδ. Εθνικόν Τυπογραφείον). Μνημειώδης καταγραφή και ανάλυση των μορφών γαιοκτησίας και κοινωνικής οργάνωσης των διάφορων πληθυσμιακών ομάδων της ελληνικής Μακεδονίας στα χρόνια του μεσοπολέμου. Ειδική αναφορά στη σλαβομακεδονική πολυεστιακή οικογένεια (ζάντρουγκα) και στοιχεία για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες συντελέστηκε η προσφυγική εγκατάταση στην περιοχή.

Δημήτρης Λιθοξόου "Η πολιτική του εξελληνισμού της μακεδονικής μειονότητας στο Μεσοπόλεμο" (περ. Ο Πολίτης, τχ.124, 1993). Δυο ντοκουμέντα από το αρχείο του Ιωάννη Μεταξά, αποκαλυπτικά για την εχθρότητα του κρατικού μηχανισμού απέναντι στο σλαβόφωνο γηγενές στοιχείο της ελληνικής Μακεδονίας.

Todor Simovski "Naselenite mesta vo Egejska Makedonija" (Σκόπια 1978, εκδ. Institut za Natsionalna Istorija). Καταγραφή της δημογραφικής εξέλιξης όλων των χωριών της Δυτικής και Κεντρικής ελληνικής Μακεδονίας από έναν ιστορικό των Σκοπίων γεννημένο στο νομό Πέλλας. Παρόλο που η χρησιμοποιούμενη ορολογία δεν ξεφεύγει από τις εθνικές επιταγές της επίσημης ιστοριογραφίας της ΠΓΔΜ, τα αριθμητικά δεδομένα που παρατίθενται είναι εξαιρετικά ακριβή.

Κυριάκος Πυλάης "Μνήμες-βιώματα-στοχασμοί, 1870-1990" (Αθήνα 1990). Απομνημονεύματα ενός παλαίμαχου σλαβομακεδόνα κομμουνιστή, εθνοσύμβουλου της Φλώρινας στις Κορυσχάδες το 1944. Στοιχεία για τη δραστηριότητα του ΚΚΕ στο Μεσοπόλεμο και την Αντίσταση στην περιοχή, μεταξύ των οποίων και πληροφορίες για τον Αγ.Παντελεήμονα.


ΔΕΙΤΕ

Πρέσπες του Τάκη Χατζόπουλου (1966). Ντοκιμαντέρ με θέμα τη ζωή των κατοίκων της "εθνικά ευαίσθητης" αυτής βορειοδυτικής εσχατιάς της ελληνικής Μακεδονίας.

(Ελευθεροτυπία, 15/3/1998)