Μήπως ήρθε η ώρα να κοιτάξουμε και τη σκοτεινή όψη του μετρό;



Ενα Underground για την Αθήνα

 

"Νέα σύγχρονα έργα τέχνης στους σταθμού"
                («ΑΠΕ», 16/5/2001)



ΜΙΚΡΟΨΥΧΗ, αν όχι ιερόσυλη, θεωρήθηκε ως σήμερα κάθε αντίρρηση για το μετρό, το πολυδιαφημισμένο και αστραφτερό υπόγειο απόκτημα της "νέας" Αθήνας. Στον ένα και κάτι χρόνο της λειτουργίας του, το μετρό κατόρθωσε, όπως διαλαλεί και το προσφιλές του σύνθημα, να "μπει στη ζωή" μας, κάνοντας πράγματι ευκολότερη τη ζωή εκείνων που είχαν την τύχη να εξυπηρετούνται από τις περιορισμένες διαδρομές του. (Κι εμείς, στην "Ελευθεροτυπία", συγκαταλεγόμαστε στους ευνοημένους, με το σταθμό του Αΐ-Γιάννη στα πόδια μας.) Η υπόσχεση για γρήγορη επέκταση των γραμμών, καθώς και η διαρκής φροντίδα για την τοποθέτηση και άλλων έργων τέχνης στους κεντρικούς σταθμούς, συμπληρώνουν την ειδυλλιακή εικόνα: το μετρό εξυπηρετεί τους πολίτες με τη σβελτάδα του και την ίδια στιγμή τους εισάγει σε ένα είδος πολιτισμού που λείπει από την επίγεια καθημερινότητά τους.

Η "σκοτεινή πλευρά"

Τις τελευταίες μέρες, ωστόσο, κάποιοι δοκίμασαν να διαρρήξουν τη σιωπηρή συναίνεση που με την πολύτιμη βοήθεια των μέσων ενημέρωσης εξασφάλισε εξαρχής η "Αττικό Μετρό". Ηταν μεσημέρι του περασμένου Σαββάτου, όταν καμιά εβδομηνταριά ακτιβιστές της συνονόματής μας ομάδας "Virus" (ιός στα αγγλικά) παραβίασαν το "άσυλο" του μετρό, θέλοντας να διαμαρτυρηθούν για τη "σκοτεινή πλευρά" του. Πανό, προκηρύξεις, συνθήματα, μουσική και μια παράσταση κουκλοθεάτρου υπήρξαν τα μέσα που επέλεξαν οι νεολαίοι της ομάδας "Virus" για να οικειοποιηθούν, έστω και προσωρινά, τον απαγορευμένο χώρο. Και τα κατάφεραν, παρά τις αναμενόμενες ενστάσεις των ως συνήθως αγριωπών σεκιουριτάδων. Μοίρασαν 3.000 προκηρύξεις, άνοιξαν τα πανό τους και έδωσαν ζωή, χρώμα και ήχο στο άοσμο περιβάλλον του κεντρικού σταθμού. Κυρίως όμως, έκαναν αντιληπτούς τους λόγους της καταγγελίας τους: "Θέλουν ένα μετρό χώρο αποστειρωμένο, τρομοκρατικά αστυνομευόμενο, χώρο που αντιμετωπίζει τον πολίτη που τον χρηματοδότησε σαν άβουλο εμπόρευμα προς μεταφορά, σαν πελάτη και όχι σαν πολίτη", διαβάζουμε στο κείμενο που μοιράστηκε στους περαστικούς. "Θέλουν ένα μετρό χώρο οικονομικής αφαίμαξης και διαφήμισης. Οχι δημόσιο χώρο που αποδίδεται στους πολίτες, αλλά σαν μαγαζί μιας εταιρίας που με τη στήριξη του κράτους απαγορεύει τα πιο απλά ανθρώπινα και φυσικά πράγματα. Απαγορεύει τη διακίνηση των ιδεών, ενώ επιτρέπει τη διαφήμιση. Το μετρό της Αθήνας αποτελεί μια πανευρωπαϊκή πρωτοτυπία, αφού σε καμία χώρα της Ευρώπης οι χώροι αυτοί δεν είναι τόσο απαγορευμένοι και αστυνομοκρατούμενοι. Και ένα εμβόλιμο ερώτημα: μα καλά, αυτοί οι 'ειδικοί φρουροί' με τα πολυβόλα τι ρόλο παίζουν; Μήπως πρόκειται να ανοίξουν πυρ μέσα στο μετρό, αν αντιληφθούν κάτι το ύποπτο; Εμείς λέμε ότι αυτή η απαράδεκτη από κάθε πλευρά κατάσταση πρέπει να σταματήσει. [...] Η προστασία του χώρου και ο σεβασμός του δεν μπορεί να βασίζεται στη σκανδάλη του όπλου, αλλά στο κατά πόσο όλοι μας το νιώθουμε πραγματικά δικό μας. Κατά πόσο όλοι μας νιώθουμε ότι είμαστε πολίτες και όχι πελάτες σε ξένο μαγαζί". 

Και για του λόγου το αληθές, τα μέλη της ομάδας "Virus", παραθέτουν μερικά από τα άπειρα καθημερινά μικροεπεισόδια που εικονογραφούν τις διαπιστώσεις τους και αποδεικνύουν πως οι πολίτες-χρήστες του μετρό εμποδίζονται συστηματικά να κινηθούν άνετα στους υπόγειους διαδρόμους του:

**Πολίτης προπηλακίζεται σε σταθμό του μετρό γιατί τόλμησε αφελώς να συνεχίσει να τρώει το σάντουιτς που μόλις είχε αγοράσει απ' έξω.

* Νεαρός ποδηλάτης διώχνεται κακήν κακώς από σταθμό γιατί με το ποδήλατο στα χέρια κατέβηκε να τον "θαυμάσει" (τις πρώτες ημέρες).

* Νεαρός δέχεται παρατήρηση γιατί τόλμησε να σφυρίξει μέσα στον "ιερό χώρο".

**Νεαρός που μια μέρα καύσωνα διανοήθηκε να περπατήσει χωρίς μπλούζα στο σταθμό του Συντάγματος διώχνεται αμέσως έξω.

**Η παρουσία μεταναστών και χρηστών ναρκωτικών στο χώρο του μετρό αποτελεί κόκκινο πανί για τους σεκιουριτάδες και τους αστυνόμους, που τους αντιμετωπίζουν χειρότερα και από το σάντουιτς που πρέπει να πεταχτεί. Χαλάνε, βλέπεις, τη βιτρίνα.

**Αλλά ακόμη και σπουδαστές που έπρεπε να μελετήσουν τα αρχαία στο σταθμό της Ακρόπολης εκδιώχθηκαν από το χώρο του μετρό. 

"Θα μπορούσαμε να γράφουμε ώρες τέτοια καθημερινά παραδείγματα", κλείνουν την πρόχειρη απαρίθμηση τα μέλη της ομάδας. "Ομως μπορείτε να τα διαπιστώσετε και μόνοι σας, αν δοκιμάσετε να κάτσετε για πέντε λεπτά στα σκαλοπάτια κάποιου σταθμού του μετρό".

"Μηδενική ανοχή"

Πρόσκληση των πολιτών να καταφύγουν σε συμβολικές πράξεις ανυπακοής προκειμένου να αντιληφθούν μόνοι τους τα ανύπαρκτα περιθώρια ελευθερίας κινήσεων που τους παρέχει ο υπόγειος παράδεισος του πολιτισμού και της τέχνης; Μάλλον πρόκληση για να σκεφθούμε και πάλι, έχοντας πια αποκομίσει τις εμπειρίες ενός χρόνου, πόσο αυτονόητο είναι να πηγαίνουμε στη δουλειά μας με τους όρους που έχει προκρίνει -και μας έχει επιβάλει- η "Αττικό Μετρό". Και ακόμη περισσότερο για να αναρωτηθούμε κατά πόσον η συγκεκριμένη αντίληψη για τους χώρους δημόσιας χρήσης που διαπερνά τη λειτουργία του μετρό συνιστά μια μεμονωμένη επιλογή ή, μήπως, πρόκειται εντέλει για ένα μοντέλο που θα προταθεί -και θα επεκταθεί- βαθμιαία σε αρκετές περιοχές του κέντρου της πόλης. Η πρωτοβουλία της ομάδας "Virus" μας βοηθά να διατυπώσουμε κάποιες πρώτες υποθέσεις για το ρόλο που, εμπρόθετα ή μη, καλείται το μετρό να διαδραματίσει εν όψει και άλλων μεγάλων αλλαγών που αναμένονται, ή εν πάση περιπτώσει προγραμματίζονται, για την καρδιά της Αθήνας.

Εν αρχή, φυσικά, ην η αστυνόμευση. Περίπου δύο εκατοντάδες αστυνομικοί, εκ των οποίων οι περισσότεροι από ειδικό σώμα, είναι κάμποσοι για τους λιγοστούς σταθμούς. Κυρίως, όμως, είναι ορατοί, κι αυτοί και τα κουμπούρια τους, καθώς η παρουσία τους είναι κάτι παραπάνω από επιδεικτική. Οι επιβάτες του μετρό κινούνται υποχρεωτικά ανάμεσά τους, εκπαιδεύονται να υφίστανται ασυζητητί την απειλητική τους θέα, εξοικειώνονται καθημερινά όλο και περισσότερο με τα συχνά προτεταμένα όπλα τους. Από κοντά και οι σεκιουριτάδες, συμπληρώνουν μια εικόνα αναίτιας πολιορκίας, μεταφέροντας το έμμεσο μήνυμα ότι η ορατή αστυνομική προστασία είναι απαραίτητη στους καιρούς μας προκειμένου να απομακρυνθεί ο κίνδυνος μιας άλλης, αόρατης, γι' αυτό και εξαιρετικά επίφοβης, βίας. 

Ακολουθούν οι απαγορεύσεις, οι πάσης φύσεως απαγορεύσεις. Αλλες λογικές και άλλες απολύτως καταχρηστικές, οι απαγορεύσεις αυτές συγκροτούν το σκληρό πυρήνα του προτεινόμενου μοντέλου: μην καπνίζεις, μην πίνεις, μην τρως τυρόπιτα, μην πλησιάζεις την κόκκινη γραμμή της αποβάθρας, μην κατεβαίνεις από την αριστερή πλευρά της κυλιόμενης σκάλας, κράτα την κουπαστή όσο θα κατεβαίνεις, μην παραβιάζεις τη σφυρίχτρα της αναχώρησης του συρμού, μη φωτογραφίζεσαι, μη χρονοτριβείς χωρίς λόγο. Και όλα αυτά, και άλλα, να επαναλαμβάνονται αέναα από τα μεγάφωνα, με μια φωνή να υπαγορεύει το ένα "μη" μετά το άλλο. Στρατόπεδο συγκέντρωσης θα θύμιζε η διαρκής αυτή υπόμνηση του ποια πρέπει να είναι η επόμενη κίνησή σου, αν η φωνή δεν ήταν γλυκερή και γυναικεία, κι αν δεν φρόντιζε να εκφωνήσει και κάποια από τα παραγγέλματα στα αγγλικά. Και, προς θεού, μη διανοηθείς να χρειαστείς τουαλέτα. Αόρατες οι τουαλέτες από τα μάτια των επιβατών, προσφέρονται, λέει, μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, και μόνον εφόσον παραδώσεις την ταυτότητά σου στον αρμόδιο υπάλληλο.

Υπάρχει, ωστόσο, και η ανταμοιβή: αν ο "μέσος επιβάτης", μπαίνοντας στο μετρό, υποβάλλεται στη δοκιμασία αυτού του ιδιότυπου κλίβανου αποστείρωσης, υπάρχουν άλλοι πολλοί που κόβονται προτού διαβούν το κατώφλι του: στη δική τους περίπτωση δουλεύει το παλιό και δοκιμασμένο σύστημα της "πόρτας", δεν χρειάζεται να ασχοληθεί μαζί τους η γλυκερή φωνή που κουλαντρίζει τους υπόλοιπους από τα μεγάφωνα. Η περαιτέρω περιθωριοποίηση των "περιθωριακών" είναι κάτι για το οποίο ούτως ή άλλως επαίρεται το μετρό: στους διαδρόμους του δεν θα συναντήσεις ζητιάνους, ακρωτηριασμένα παιδιά και αδέσποτους σκύλους. Το σύστημα είναι απλό και παραπέμπει σε αυτό που φημολογείται πως θα συμβεί στη μείζονα περιοχή πρωτευούσης εν όψει της Ολυμπιάδας: το πρόβλημα των ανεπιθύμητων, ανθρώπων και ζώων, θα λυθεί με την έγκαιρη "εξαφάνισή" τους από προσώπου Γης. Το πώς, μέλλει σύντομα να φανεί.

Υπερβολές; Ισως. Η πολιτιστική, ωστόσο, πρόταση του μετρό έχει και αυτή την πλευρά, και θα ήταν λάθος να την αγνοήσουμε. Η σκληρή αστυνόμευση, ο ατέλειωτος κατάλογος των απαγορεύσεων, ο ακραίος φετιχισμός της ευταξίας και η συνεπακόλουθη αυστηρή ποινικοποίηση κάθε ανθρώπινης παρέμβασης στο χώρο αποτελούν άποψη, και το μετρό είναι πια εδώ για να την προπαγανδίσει. Και από ό,τι φαίνεται, τα πηγαίνει πολύ καλά. Οι πάντες μοιάζουν μαγεμένοι με τον πολιτισμό που τους προσφέρεται απλόχερα στα υπόγεια λαγούμια του και αποδιώχνουν κάθε συνειρμό που θα τους οδηγούσε σε δυσάρεστες συσχετίσεις. Που θα τους θύμιζε, για παράδειγμα, τη θεωρία της "μηδενικής ανοχής" και τα αντικοινωνικά της επιτεύγματα στο κέντρο των αμερικανικών μεγαλουπόλεων: το ανελέητο κυνήγι της μικροπαραβατικότητας, την περιθωριοποίηση όλο και περισσότερων κατηγοριών του πληθυσμού της πόλης, τον απόλυτο εθισμό των πολιτών στην αστυνομική, κρατική και ιδιωτική, βία (βλ. "Ιός", 24/1/1999). Από την άποψη αυτή, το μετρό συμπληρώνει αρμονικά τις σκούπες της Ομόνοιας, τους ξυλοδαρμούς των μικροπωλητών, τον εξοβελισμό των πολιτικών συνθημάτων και την κάλυψη των τοίχων της πρωτεύουσας με διαφημιστικές γιγαντοαφίσες. Κυρίως, όμως, έρχεται να ενισχύσει τη συμβολική μαθητεία των πολιτών της Αθήνας στη λογική της "μηδενικής ανοχής", με πολύ σοβαρότερες πιθανότητες επιτυχίας από τα γελοία "κάγκελα, κάγκελα παντού" του απερχόμενου δημάρχου της. 



(Ελευθεροτυπία, 19/5/2001)

 

www.iospress.gr