Δύο χιλιάδες λόγοι για μια πορεία

"Προλετάριοι όλων των χωρών, ποιος σας πλένει τις κάλτσες;"

 (Από την πορεία των γυναικών στις Βρυξέλλες, 14/10/2000)

Πέρασε στα ψιλά, αλλά άξιζε πολύ τον κόπο. Στις Βρυξέλλες, όπου βρεθήκαμε το περασμένο Σάββατο, ένα απίστευτο μωσαϊκό γυναικείων ομάδων συμμετείχε στην πορεία με τον γενικό τίτλο "2000 λόγοι για να πορευτούμε", ευρωπαϊκή κορύφωση της δίχρονης φεμινιστικής κινητοποίησης που θα κατέληγε την Τρίτη 17 Οκτωβρίου στη Νέα Υόρκη. Συνειδητά ασαφές, το πλαίσιο της πορείας επέτρεπε τη συμμετοχή γυναικών με διαφορετικές αφετηρίες, ποικίλες πολιτικές συγγένειες και αποκλίνουσες πρακτικές. Αρκούσε να έχουν αποδεχθεί τον διττό στόχο που έθεσαν εξαρχής οι διοργανώτριες: τη συγκρότηση ενός διεθνούς φεμινιστικού δικτύου αφενός κατά της φτώχειας των γυναικών και αφετέρου κατά των άπειρων μορφών βίας που υφίστανται οι γυναίκες σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Η ταξινόμηση των προβλημάτων και η ιεράρχηση των προτεραιοτήτων ανήκαν έτσι στην αρμοδιότητα κάθε συλλογικότητας που θα έπαιρνε μέρος στην πορεία. Κάθε ομάδα, τοπική ή περιφερειακή, αναλάμβανε με άλλα λόγια την ευθύνη για τα αιτήματα που θα πρόβαλλε και για τα συνθήματα που θα επέλεγε να την εκπροσωπήσουν. Όπως ήταν φυσικό, το πολύχρωμο αποτέλεσμα προκάλεσε την αμηχανία εκείνων -και δεν είναι λίγοι- που επιμένουν να προσλαμβάνουν το φεμινισμό μέσα από τα τετριμμένα και αμετακίνητα δημοσιογραφικά στερεότυπα. Το ίδιο βράδυ, η βελγική τηλεόραση έμοιαζε να μην έχει δει το πλήθος ούτε το πάθος και περιοριζόταν σε μια ενημέρωση που αφορούσε τις κλασικές "θεσμικές" διεκδικήσεις της ημέρας...

Πέρα από τους συμβολισμούς

Η παγκόσμια πορεία των γυναικών υπήρξε μια ιδέα της Ομοσπονδίας Γυναικών του Κεμπέκ, της φεμινιστικής οργάνωσης που είχε διοργανώσει με τεράστια επιτυχία μια πορεία με θέμα τη γυναικεία φτώχεια και τίτλο "Ψωμί και τριαντάφυλλα" πριν από πέντε χρόνια στον Καναδά. Τον Οκτώβριο του 1998, 140 γυναίκες από 65 χώρες συναντήθηκαν στο Μόντρεαλ και συμφώνησαν σε ένα κοινό πλαίσιο διεκδικήσεων σχετικών με τη φτώχεια και τη βία που υφίστανται οι γυναίκες. Ταυτόχρονα, αποφάσισαν να ζητήσουν από όλες τις γυναικείες και μεικτές οργανώσεις και ομάδες που θα ήθελαν να παλέψουν για τα θέματα αυτά να συγκροτήσουν ένα πυκνό διεθνές δίκτυο, να συγκεντρώσουν όσο το δυνατόν περισσότερες υπογραφές υποστήριξης και να διοργανώσουν τοπικές πορείες και εκδηλώσεις, οι οποίες θα ολοκληρώνονταν με την πορεία της 17ης Οκτωβρίου 2000 στη Νέα Υόρκη, όπου γυναίκες από όλες τις χώρες θα έθεταν τα αιτήματά τους υπόψη του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών Κόφι Ανάν. Στην τελική φάση του σχεδίου, το δίκτυο περιλάμβανε 5.000 γυναικείες ομάδες από 159 χώρες.

Κηρύσσοντας την έναρξη της πορείας φέτος την 8η Μαρτίου, οι διοργανώτριες φρόντιζαν να εκμεταλλευτούν τη σταθερή αίγλη της Παγκόσμιας Ημέρας των Γυναικών για να αντλήσουν από αυτήν μια κάποια αίσθηση συνέχειας με τα ιστορικά γυναικεία κινήματα. Στο πεδίο των συμβολισμών κινήθηκε και η απόφασή τους για τη σύνθεση ενός φεμινιστικού ύμνου με στίχους γραμμένους σε διάφορες γλώσσες, καθώς και η (αμφιλεγόμενη, γι' αυτό και με μικρή μάλλον απήχηση) πρότασή τους για το συλλογικό πλέξιμο μιας τεράστιας μάλλινης κορδέλας που θα ένωνε μεταξύ τους τις διαδηλώτριες. Αν, όμως, οι πρωτοβουλίες αυτές μαρτυρούν μια σχετική προσήλωση στα καθιερωμένα, διαφορετικό είναι το κλίμα που προκύπτει από τις συζητήσεις που οδήγησαν στο βασικό κείμενο της συνάντησης του Μόντρεαλ.

Στο ντοκουμέντο αυτό, το οποίο, όπως ήδη σημειώσαμε, λειτούργησε ως γενικό πλαίσιο της όλης κινητοποίησης, γίνεται μια συνειδητή όσο και ρητή προσπάθεια να τεθούν σε νέες βάσεις οι αναλύσεις που συνοδεύουν τα τελευταία χρόνια τη διατύπωση των γυναικείων αιτημάτων. Συγκεκριμένα, κρίνονται πλέον ανεπαρκείς οι θεωρητικές προϋποθέσεις που υιοθετήθηκαν στις Γυναικείες Συνδιασκέψεις των Ηνωμένων Εθνών, και κυρίως στη Συνδιάσκεψη του Πεκίνου, και προτείνεται η άμεση υπέρβασή τους. Ούτως ή άλλως, η οικτρή αποτυχία της διεθνούς Διάσκεψης του περασμένου Ιουνίου, γνωστής ως "Πεκίνο συν πέντε", που οι φεμινίστριες χλεύασαν ως "Πεκίνο μείον πέντε", ήρθε να επιβεβαιώσει τους φόβους για τις "καλές κυβερνητικές προθέσεις" που πρόκειται να μείνουν για καιρό ακόμη στα χαρτιά. Σε αντίθεση, λοιπόν, με τα "προσεκτικά" κείμενα του Πεκίνου, το βασικό ντοκουμέντο της "Παγκόσμιας Πορείας των Γυναικών" κατονομάζει "τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό και την πατριαρχία ως τις δομικές αιτίες που προκαλούν τη φτώχεια και τη βία κατά των γυναικών και προτείνει συγκεκριμένα μέτρα για την καταπολέμηση τόσο της φτώχειας όσο και της βίας κατά των γυναικών. Τονίζει ακόμη ότι η φτώχεια αποτελεί παραβίαση οικονομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, ενώ η βία κατά των γυναικών συνιστά επίσης παραβίαση θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων".

Προβλήματα συνεννόησης

Όσο κι αν μοιάζει παράδοξο, ούτε η θαρραλέα υιοθέτηση της πατριαρχίας ως αναλυτικού εργαλείου ούτε η σαφής αντικαπιταλιστική χροιά του κειμένου έμελλε να προκαλέσουν σοβαρές ρωγμές στο εσωτερικό του ευρύτατου δικτύου που συγκροτήθηκε σταδιακά ενόψει της "Πορείας του 2000". Τα προβλήματα που ανέκυψαν αφορούσαν περισσότερο κάποια επιμέρους αιτήματα, τα οποία για ορισμένες ομάδες θεωρούνται από χρόνια αυτονόητα, ενώ για άλλες συνεχίζουν να παραπέμπουν σε έναν απωθητικό φεμινιστικό εξτρεμισμό. Χαρακτηριστική ήταν η αντίδραση αρκετών γυναικών, κυρίως από τις χώρες της Αφρικής, στο σημείο του κειμένου που αναφέρεται στις διακρίσεις κατά των λεσβιών. "Οι διεθνείς νόμοι", σημειώνεται στο ντοκουμέντο, "δεν προσφέρουν την παραμικρή προστασία στις λεσβίες στο επίπεδο των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Περισσότερα από τα μισά κράτη του κόσμου ποινικοποιούν ακόμη την ομοφυλοφιλία. Κανένα κράτος δεν προβλέπει ισότητα δικαιωμάτων για τις λεσβίες, γεγονός που προκαλεί πάμπολλες παραβιάσεις των δικαιωμάτων τους, και μάλιστα δικαιωμάτων που γίνονται αποδεκτά για όλες τις άλλες κατηγορίες: το δικαίωμα στη ζωή, στην ασφάλεια, στην ελευθερία της έκφρασης. Οι λεσβίες υφίστανται συνεχείς παρενοχλήσεις, αυθαίρετες κρατήσεις, βασανισμούς και κάθε είδους βία και διακρίσεις. Πρέπει να αποκτήσουν το δικαίωμα να ζουν ανεμπόδιστα τον ερωτικό τους προσανατολισμό και να μην υποχρεώνονται σε καταναγκαστικό γάμο". Αντιρρήσεις εκφράστηκαν και όταν συζητήθηκε η διεύρυνση του ορισμού των εννοιών "κοινωνική ομάδα" και "πολιτική άποψη" ώστε να περιλάβουν τον ερωτικό προσανατολισμό στους λόγους για τους οποίους πρέπει να παρέχεται πολιτικό άσυλο σε μια διωκόμενη γυναίκα (και άνδρα). Παρόλο που και οι δύο προτάσεις πέρασαν στο τελικό κείμενο, πολλές εκπρόσωποι οργανώσεων που συμμετείχαν στη συνάντηση του Μόντρεαλ αρνήθηκαν να τις προπαγανδίσουν στη χώρα τους. Οι αριθμοί προσφέρουν μια εικόνα του προβλήματος: στις αρχές του καλοκαιριού, μόνο 18 χώρες και 37 ομάδες από διαφορετικές χώρες είχαν συμφωνήσει να στηρίξουν το συγκεκριμένο αίτημα.

Από την άποψη αυτή, τα ντοκουμέντα που προέκυψαν ενόψει της πορείας από τις επιμέρους -κατά χώρα ή/και περιοχή- επεξεργασίες διατηρούν μια αυτονομία που μαρτυρεί τη συνύπαρξη πολλών και διαφορετικών προσεγγίσεων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η "Ευρωπαϊκή Πλατφόρμα", η οποία αντιμετωπίζει την πορεία ως "ένα βήμα προς τη δημιουργία γυναικείων δικτύων που θα συγκροτήσουν έναν αντίπαλο πόλο εξουσίας και θα αναγκάσουν τους ευρωπαϊκούς θεσμούς και τις κυβερνήσεις να ακούσουν να γυναικεία αιτήματα". Καλεί ακόμη σε μια νέα, διαφορετική, λογική που θα επιτρέψει στις γυναίκες "να πάψουν να περιμένουν επ' άπειρον την ισότητα που τους υποσχέθηκαν". Είναι προφανές ότι για τις συντάκτριες του ευρωπαϊκού πλαισίου όλες οι δυνατές εκδοχές της βίας κατά των γυναικών συνιστούν προνομιακό πεδίο για φεμινιστική παρέμβαση: η ευρωπαϊκή πλατφόρμα δίνει έτσι ιδιαίτερη έμφαση στην ανάγκη για πλήρη απελευθέρωση του δικαιώματος στην έκτρωση, αμφισβητεί την αποτελεσματικότητα των ευρωπαϊκών νομοθεσιών στα θέματα της βίας κατά των γυναικών και ζητεί μια τολμηρή νομική διεύρυνση του ορισμού των εννοιών "βιασμός" και "σεξουαλική παρενόχληση". Κυρίως, όμως, προτείνει μια ριζοσπαστική ερμηνεία των ιστορικών και κοινωνικών αιτίων που οδηγούν στη βία κατά των γυναικών, από την απλή παρενόχληση στον τόπο της δουλειάς έως τους ομαδικούς βιασμούς ως όπλο κατά του αντιπάλου την εποχή του πολέμου.

Η αποδοχή της διαφορετικότητας

Σε άλλο εντελώς κλίμα κινούνται οι πολιτικές προτεραιότητες, αλλά και οι θεωρητικές παραδοχές, που υιοθετούνται από γυναίκες που ζουν σε χώρες με ιστορικές διαδρομές που δεν θυμίζουν σε τίποτα την ευρωπαϊκή (και φεμινιστική) εμπειρία. Σε πολλές από αυτές τις περιπτώσεις υπερτονίζεται ο μητρικός ρόλος των γυναικών και προβάλλεται η ειρηνιστική τους φύση ως εγγύηση για έναν καλύτερο κόσμο. "Γυναίκα, μητέρα της ανθρωπότητας", αναφέρει ο ύμνος που έγραψαν για την περίσταση γυναίκες του Καμερούν, "σήκω και πορέψου για να σπείρεις την ειρήνη στη γη". Εξίσου εύγλωττα και τα κεντρικά συνθήματα που επέλεξαν γυναίκες από διάφορες χώρες για να τις αντιπροσωπεύσουν στην κοινή πορεία προς τη Νέα Υόρκη: "Γυναίκες και άντρες ενωμένοι για την αλλαγή" (Βολιβία), "Γυναίκες, ας κινητοποιηθούμε για την ειρήνη" (Μπουρούντι), "Ειρήνη, υγεία, ισότητα, ανάπτυξη" (Καμερούν), "Φεμινισμός: η ουτοπία που μας οδηγεί" (Ισπανία), "Θέσεις εργασίας και ίσοι μισθοί για τις γυναίκες" (Ρωσία), "Για να νικήσουμε τη διαφθορά και την ατιμωρησία" (Αϊτή), "Πόσιμο νερό, φαγητό και ενδυνάμωση των γυναικών" (Ιορδανία), "Ισότητα στον Οικογενειακό Κώδικα, ποινικοποίηση της οικιακής βίας" (Μοζαμβίκη) κ.ο.κ.

Τη συνύπαρξη αυτών των διαφορετικοτήτων ζήσαμε στις Βρυξέλλες, όπου πορεύτηκαν αρμονικά ευρωπαίες φεμινίστριες όλων των τάσεων με γυναίκες από το Κουρδιστάν που κραύγαζαν συνθήματα υπέρ του Οτσαλάν. Είναι αλήθεια ότι οι διοργανώτριες έπεσαν έξω στους υπολογισμούς τους: πίστευαν πως οι υπογραφές θα ξεπερνούσαν τα δέκα εκατομμύρια, αλλά στις 17 Οκτωβρίου είχαν συγκεντρωθεί μόνο 4.616.352. Από την άλλη, οι υπεύθυνες της βελγικής πορείας περίμεναν πολύ λιγότερο κόσμο από αυτόν που συνέρευσε το περασμένο Σάββατο στις Βρυξέλλες. Αλλά οι αριθμοί δεν έχουν και τόση σημασία. Εκείνο που ενδιαφέρει περισσότερο είναι η ανθεκτικότητα του εγχειρήματος, η αποτελεσματικότητά του στη συγκρότηση μιας σταθερής διεθνούς επικοινωνίας που να μην περιορίζεται στην εικονική πραγματικότητα του διαδικτύου όπου ήδη στοιβάζονται βουβές οι πιο ποικίλες προσεγγίσεις του λεγόμενου γυναικείου ζητήματος. Η έμφαση στα κινήματα "από τα κάτω", η συνακόλουθη υποχώρηση της "θεσμολαγνείας" των τελευταίων δεκαετιών και η έμπρακτη αποδοχή του διαφορετικού υπόσχονται μια νέα πολιτικοποίηση του φεμινισμού (των φεμινισμών) που θα παίρνει υπόψη της τις νέες κοινωνικές πραγματικότητες. Η συνέχεια θα επιβεβαιώσει ή θα διαψεύσει την αισιοδοξία.

(Ελευθεροτυπία, 21/10/2000)