Παλλαϊκή λεξικογραφία

"Δεν θα αφαιρέσω ούτε μία λέξη. Δεν θα υποκύψω στο διωγμό των λέξεων"
            (Γ. Μπαμπινιώτης, "Εθνος" 31/5/98)

Τι τους ήθελε τους λεονταρισμούς ο κ. καθηγητής; Η "επανεκτύπωση" του λεξικού του που κυκλοφόρησε πρόσφατα αποδεικνύει ότι ο κ. Μπαμπινιώτης υπέκυψε απολύτως στο διωγμό των λέξεων, φροντίζοντας σαν καλό παιδί να απαλείψει τις "επικίνδυνες" ή απλώς αμφιλεγόμενες σημασίες τους. Οπως προκύπτει από ένα πρόχειρο φυλλομέτρημα της νέας έκδοσης, ο κ. καθηγητής μάζεψε όλα τα σχετικά δημοσιεύματα, ταξινόμησε τις αντιρρήσεις που ακούστηκαν και, με βασικό γνώμονα την εμβέλεια της εκάστοτε διαμαρτυρόμενης κατηγορίας πολιτών, έκρινε κατά πόσον όφειλε τελικά να "χτενίσει" ή να αφήσει ανέγγιχτα τα ερμηνεύματά του λεξικού του. Μας είχε εξάλλου προετοιμάσει. Απαντώντας στους θιγμένους Βορειοελλαδίτες που, με προεξάρχοντες τους δύο αυριανούς μονομάχους της Θεσσαλονίκης, ζητούσαν τον περασμένο Μάιο την κεφαλή του επί πίνακι, ο κ. Μπαμπινιώτης είχε δείξει ότι υιοθετεί πλήρως τη λογική των κατηγόρων του: "Ολοι στο λεξικό είδαν το λήμμα 'Βούλγαρος'", ισχυριζόταν τότε, "δεν κοίταξαν όμως στο λήμμα 'Μακεδονία', όπου υπάρχει εκτενής ανάλυση του όρου, ενώ στηλιτεύεται η ψευτομακεδονική γλώσσα των Σκοπίων" ("Ακρόπολις" 27/5).

Απρόσμενες συνεργασίες

Ισως και να τον αδικούμε. Μπορεί και να βρισκόμαστε μπροστά σε μια ριζοσπαστική πρόταση που επιτρέπει -επιτέλους- την άμεση συνομιλία της επιστήμης με τη λαϊκή βούληση. Η, μάλλον, με την περιβόητη "κοινή γνώμη", τη φανταστική αυτή μετουσίωση του λαού που κατασκευάζουν οι δημοσκοπήσεις, οι συντεχνιακές ανακοινώσεις και η επιλεκτική ματιά των μίντια. Γιατί, κακά τα ψέματα, στην επανεκτύπωση του λεξικού του, ο επιστήμονας δεν πρέπει να ένιωσε μοναξιά. Δυστυχώς ό ίδιος αποκαλύπτει έναν μόνο από τους πολλούς συνομιλητές του και αποκρύπτει τους υπόλοιπους: "Τη στιγμή αυτή (μέσα Ιουλίου) που τυπώνεται το Λεξικό, για να μπορέσει να κυκλοφορηθεί και πάλι τον Σεπτέμβριο, δικαστική απόφαση που έχει εκδοθεί και άλλες που εκκρεμούν επέβαλαν ορισμένες ρυθμίσεις στα γνωστά επίμαχα λήμματα", αναφέρει στο σύντομο προλογικό σημείωμα. Και συνεχίζει: "Στη β έκδοση του Λεξικού, ο συγγραφέας, εφόσον η ελληνική δικαιοσύνη αποφανθεί τελεσίδικα για το δικαίωμά του να κρίνει μόνος του ό,τι αφορά στο επιστημονικό του έργο, θα αποφασίσει πώς θα χειριστεί τα λήμματα αυτά".
Η ελληνική δικαιοσύνη είναι, λοιπόν, ο απρόσκλητος συνομιλητής που κατονομάζει ο λεξικογράφος. Δεν μας λέει όμως την αλήθεια ή, καλύτερα, δεν μας τη λέει ολόκληρη. Αν πράγματι διεκδικούσε "το δικαίωμά του να κρίνει μόνος του ό,τι αφορά στο επιστημονικό του έργο", τότε το πολύ που χρειαζόταν να εξετάσει ήταν πώς να βολέψει τα δύο επίμαχα λήμματα (Βούλγαρος/Πόντιος) για τα οποία σύρθηκε στα δικαστήρια. Αλλά όπως προκύπτει από τη νέα έκδοση του λεξικού, ο επιστήμονας υπήρξε πολύ πιο δεκτικός στις κριτικές από όσο αφήνει να διαφανεί στο προλογικό του σημείωμα. ("Στην παρούσα επανεκτύπωση του Λεξικού και στον περιορισμένο χρόνο που είχαμε στη διάθεσή μας καταβλήθηκε υπεράνθρωπη προσπάθεια να διορθωθούν αστοχήματα, όσα υπέπεσαν στην αντίληψή μας ή μας υποδείχθηκαν καλοπροαίρετα μέχρι τη στιγμή της επανεκτύπωσης"). Οσο όμως κι αν έφταιξε ο περιορισμένος χώρος, όσο ρόλο κι αν έπαιξε το κυνήγι των ημερομηνιών, ο κ. Μπαμπινιώτης όφειλε μια στοιχειώδη έστω μνεία στους αόρατους συνεργάτες της νέας εκδοχής του πονήματός του. Τους θυμίζουμε, όσο μας επιτρέπει και η δική μας μνήμη:
* Οι ποδοσφαιρικοί σύλλογοι ΠΑΟΚ και Ηρακλή.
* Η Εύξεινος Λέσχη Θεσσαλονίκης.
* Το σωματείο γιατρών ΙΚΑ Βόρειας Ελλάδας.
* Οι ασκούμενοι δικηγόροι.
* Η Ενωση Ιδιοκτητών Ακινήτων.
* Ο Σύνδεσμος Μικρασιατών Θεσσαλονίκης.
* Το σωματείο "Μακεδνός".
* Η Παμμακεδονική ΗΠΑ - Καναδά.
* Το Βιοτεχνικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης.
* Η Ενωση Κυπρίων Ελλάδος.
* Η Πανελλήνια Ενωση Φίλων του Ολυμπιακού.
* Η Ομοσπονδία Ποντιακών Σωματείων Νοτίου Ελλάδος.
* Οι υποφήφιοι δήμαρχοι Θεσσαλονίκης, Λαζαρίδης και Παπαγεωργόπουλος.

Γλωσσική εθνοκάθαρση

Αυτοί και άλλοι πολλοί υπήρξαν οι συνομιλητές του κ. καθηγητή που, από ό,τι φαίνεται, επηρέασαν αποφασιστικά τα επιστημονικά του κριτήρια. Σύμφωνα με την καινοτόμο λεξικογραφική αντίληψη που υπηρετεί η νέα έκδοση του λεξικού, ο κ. Μπαμπινιώτης αποδέχεται σιωπηλά ότι έσφαλε εθνικώς και ότι δεν γλιτώνει με τη φράση που "στηλιτεύει την ψευτογλώσσα των Σκοπίων". Δεν είναι, λοιπόν, μόνον οι Παοκτζήδες που δεν υβρίζονται πλέον ως "Βούλγαροι" και οι Πόντιοι που έπαψαν να δίνουν τροφή σε ρατσιστικά αστειάκια. Ο λεξικογράφος φρόντισε να αποκαθάρει και τα άλλα λήμματα του λεξικού που θεωρήθηκαν εθνικώς ύποπτα: Ετσι, το λήμμα "Κύπρος" μεταμορφώθηκε σε καταπέλτη κατά του Αττίλα (βλ. πλαίσιο) και στο λήμμα "τουρκόφωνος" αφαιρέθηκε το παράδειγμα περί "τουρκόφωνων πληθυσμών της Θράκης", οι οποίοι, όπως προκύπτει, έγιναν ελληνόφωνοι μέσα σε λίγους μήνες.
Θα υπέθετε κανείς ότι, μετά τα τόσα τραβήγματα, ο κ. Μπαμπινιώτης υιοθέτησε μια "πολιτικώς ορθή" στάση και αποφάσισε να αποφύγει τις σκωπτικές και υβριστικές σημασίες λέξεων που μπορεί να ερεθίσουν τους εκπροσώπους μειονοτήτων. Αμ δε. Μόνον όσοι διαμαρτυρήθηκαν έκαναν τη δουλειά τους. Ενώ, λοιπόν, οι Πόντιοι έπαψαν να είναι "υπερβολικά αφελείς μέχρι και ανόητοι", οι Εβραίοι παρέμειναν "συμφεροντολόγοι, τσιγκούνηδες και φιλάργυροι", οι Βλάχοι "άξεστοι, επαρχιώτες ανοικοκύρευτοι, ατημέλητοι και πονηροί" και οι Γύφτοι "μικροπρεπείς, αναξιοπρεπείς και τσιγκούνηδες". Το φαινόμενο των δύο μέτρων και δύο σταθμών δεν χρειάζεται ιδιαίτερη ανάλυση: ο κ. καθηγητής σεβάστηκε τις απαιτήσεις των φωνακλάδων, οι άλλοι ας πρόσεχαν.
Δεν είναι, επομένως, να απορεί κανείς που οι εταίροι μας συνεχίζουν να ονομάζονται "κουτόφραγκοι", οι Ιταλοί "μακαρονάδες", οι τουρίστες "Ούννοι", τα "Αμερικανάκια", "αφελείς" και οι μαύροι "σκυλάραπες". Ολες αυτές οι εκφράσεις συνεχίζουν να περιλαμβάνονται στη συλλογική προσπάθεια Μπαμπινιώτη/εθνικών και λοιπών σωματείων -και καλά κάνουν, αφού είναι σε χρήση- , αλλά πώς δικαιολογείται η προνομιακή μεταχείριση κάποιων και η αδιαφορία για τους υπόλοιπους; Γιατί, εκτός από τους Πόντιους και τους Βούλγαρους, άλλαξε και το λήμμα για τις Φιλιππινέζες. Και μη βιαστεί κανείς να συμπεράνει ότι ο κ. καθηγητής πήρε υπόψη του την αγανάκτηση των εργαζόμενων γυναικών από τη μακρινή χώρα. Στο συγκεκριμένο λήμμα απαλείφθηκε ένα παράδειγμα που ενόχλησε τους... ασκούμενους δικηγόρους ("η ασκούμενη δικηγόρος είναι η Φιλιππινέζα του γραφείου. Κάνει όλες τις άλλες δουλειές, εκτός από το να δικηγορεί"). Και αφού του ασκήθηκε κριτική και για το λήμμα "Αλβανός", ο κ. Μπαμπινιώτης έσπευσε να αφαιρέσει τη σημασία που σχολιάστηκε δυσμενώς ("αυτός που εργάζεται σκληρά και δεν αμείβεται καλά").

"Γαύρος" - τέλος

Δεν είναι οι μόνες παρεμβάσεις που εισακούστηκαν από τον λεξικογράφο. Εξαιρετικά ευαίσθητος υπήρξε ο κ. Μπαμπινιώτης και στην γκρίνια των φιλάθλων. Αφαίρεσε την πασίγνωστη δεύτερη σημασία του ψαριού γαύρος (πρέπει να τρόμαξε με εκείνο το τεράστιο πρωτοσέλιδο "Γαύροι οι φίλαθλοι του Ολυμπιακού. Νέο ατόπημα στο Λεξικό Μπαμπινιώτη", "Αθηναϊκή" 26/5). Και έσπευσε να κάνει το χατήρι του Λευτέρη Παπαδόπουλου, ο οποίος στις 25 Μαϊου αποκάλυπτε πως το αρκτικόλεξο Α.Ε.Κ. λείπει αδικαιολόγητα από τις σελίδες του λεξικού.
Είχε και άλλους, όμως, συνεργάτες ο κ. Μπαμπινιώτης. Και μην τολμήσει κανείς να τον κατηγορήσει ότι οι διορθώσεις του οφείλονται σε εθνικόφρονες ή ποδοσφαιρόφρονες μόνον επισημάνσεις. Ακουσε, για παράδειγμα, τις αντιρρήσεις που διατυπώθηκαν σχετικά με την αποκωδικοποίηση των αρχικών του ΕΛΑΣ (Εθνικός ή Ελληνικός ήταν ο Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός;) και, κυρίως, διάβασε προσεκτικά τις ενστάσεις που εξέφρασε ο Φ. Κ. Βώρος από τις στήλες του "Ριζοσπάστη" (3/6). Ετσι, στην επανεκτύπωση εμφανίζεται το -ανύπαρκτο στην πρώτη έκδοση- λήμμα "Μακρόνησος" με το σαφέστατο ερμήνευμά του: "Νησί μεταξύ των ΝΑ παραλίων της Αττικής και της Κέας. Από το 1947 χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας και βασανισμού πολιτικών κρατουμένων από τον χώρο της Αριστεράς".
Δεν χρειάζεται να συνεχίσουμε. Πιστεύουμε ότι έγινε ήδη σαφές ότι ο κ. καθηγητής είναι έτοιμος να εισακούσει κάθε εύλογο αίτημα των αναγνωστών του. Εξάλλου στο προλογικό σημείωμα της επανεκτύπωσης είναι απολύτως ρητός, καλώντας για μια ακόμη πιο συλλογική δεύτερη έκδοση: "Παρακολούμε", γράφει, "όλους όσοι έχουν παρατηρήσεις για λήμματα του Λεξικού, να τις θέσουν υπ' όψιν του συγγραφέα (στη διεύθυνση του Κέντρου Λεξικολογίας), όπως έπραξαν μέχρι σήμερα, γεγονός για το οποίο τους ευχαριστούμε θερμά και από τη θέση αυτή". Ξέρει τι κάνει ο κ. Μπαμπινιώτης. Γιατί αν δεν σκεφτόταν κάποιος Κυριάκος να διαμαρτυρηθεί, τότε η επανεκτύπωση θα συνέχιζε να ισχυρίζεται, όπως συνέβαινε στην πρώτη έκδοση, ότι το χαϊδευτικό του είναι Κούλα, Κίτσα ή Κική.

(Ελευθεροτυπία, 17/10/1998)