ΕΘΝΙΚΟΙ ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ

Τα πλούτη του έθνους

1. /  2. 

Υπάρχουν όντως ευεργέτες;

Οταν κανένας θελήσει ν' αντιμετωπίσει το πρόβλημα για το ποιος μπορεί να θεωρείται, ποιος μπορεί επάξια να φέρει τον τιμητικό τίτλο του ευεργέτη, ιδιαίτερα του εθνικού ευεργέτη, κατά τη γνώμη μου, θα πρέπει ν' ακολουθήσει τη μέθοδο της ορίζουσας, δηλαδή του οργανοποιού κινήτρου της κίνησης, της εξέλιξης όλων των πλευρών της κοινωνικής ζωής με βάση τη διαλεκτική κάθε εποχής (με βάση το νόμο της αντίφασής της). Αλλη ήταν η σημασία της ευεργεσίας και άλλη η έννοια του ευεργέτη στην αρχαιότητα και άλλο το σύγχρονο περιεχόμενό της. Απαιτείται, λοιπόν, η μελέτη της δοσμένης ιστορικά κοινωνικής διάρθρωσης, της ιστορικής-κοινωνικής διάρθρωσης και της ιστορικής διάρθρωσης γενικά. Η πιό πάνω αντιμετώπιση του προβλήματος θα μας αποδείξει ότι εθνικοί ευεργέτες δεν υπήρξαν ούτε στη δουλοκτητική αρχαιότητα, ούτε στο φεουδαλικό μεσαίωνα. Εμφανίζονται από τότε που ολοκληρώνεται η εθνογενετική εξέλιξη των λαών και εμφανίζεται η εθνική συνείδηση. Κι αυτό είναι φαινόμενο των νεώτερων χρόνων, που σημαδεύονται με την εποχή του αποικιοκρατικού καπιταλισμού, δηλαδή από τότε που αποκτάει και η παγκόσμια ιστορία ενιαία ιστορική εξελικτική διαδικασία.
Είναι αυτονόητο ότι εθνικός ευεργέτης είναι εκείνος που ωφέλησε με το έργο της ζωής του, με τις πράξεις του, το έθνος του για να αναπτυχθεί παραπέρα, για να είναι ελεύθερο και ταυτόχρονα ικανό να προσφέρει, ως σύνολο, με τον πολιτισμό του, τις υπηρεσίες του για το καλό της ανθρωπότητας, για το καλό όλων των εθνών του κόσμου (ας μην ξεχνάμε ότι η φύση του καπιταλισμού είναι τέτοια, που επιβάλλει το αντίθετο: την καταπίεση έθνους από έθνος). Το πρόβλημα είναι όμως αν τηρούνται τα αντικειμενικά κριτήρια: ποιος κρίνει, ποιος αποφασίζει και ποιος απονέμει αυτό τον τίτλο του εθνικού ευεργέτη; Η ιστορική εμπειρία μας λέει ότι εδώ τα πράγματα περιπλέκονται τα μέγιστα, γιατί επιδρούν πολλές και διάφορες δυναμικές κοινωνικές σχέσεις. Φυσικά, αν μια φορά ισχύει η παροιμία "πες μου με ποιον κάθεσαι για να σου πω ποιος είσαι" για τον καθένα μας, χίλιες φορές ισχύει περισσότερο για όσους αποκτούν τον τίτλο του εθνικού ευεργέτη.
Το ελληνικό έθνος ολοκληρώθηκε μέσα στη σκλαβιά Και ήταν το πιό καταπιεσμένο έθνος της βάρβαρης μεσαιωνικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Κ. Μάρξ). Στα χρόνια της εθνεγερσίας, αλλά και μετά από την ίδρυση του μικρού ελληνικού αστικού κράτους, ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας συνεχίστηκε για πάνω από έναν αιώνα. Και συνεχίζεται (Κύπρος). Σε όλο αυτό το διάστημα αντικειμενικά, εμφανίστηκαν πολλοί εθνικοί ευεργέτες. Παρά το γεγονός ότι η διαλεκτική του ανερχόμενου καπιταλισμού γεννούσε την ιδεολογία της ατομικής επιτυχίας και κυρίως και πρωταρχικά το στόχο της συσσώρευσης πλούτου, υπήρξαν άνθρωποι, Ελληνες, που έδωσαν τα πάντα για το έθνος τους και όχι μονάχα γι' αυτό. Ενας, ο μεγαλύτερος απ' αυτούς, ήταν ο Ρήγας ο Βελεστινλής. Εδωσε και την περιουσία του και το μεγάλο διαφωτιστικό έργο του, μα και τη ζωή του. Υπερίσχυσε η εθνική και όχι η ταξική συνείδησή του. Αλλά και μετά εμφανίστηκαν και άλλοι που έδωσαν τα πάντα για το έθνος, για την προκοπή του, και άλλοι που δώρησαν μεγάλο μέρος της περιουσίας τους για να αναπτυχθεί η Ελλάδα. Αυτούς τους τελευταίους δεν τους ονόμασαν εθνικούς ευεργέτες, αφού η καπιταλιστική ιδεολογία, κυρίαρχη και στην ελληνική κοινωνία, θεωρεί το κέρδος τη μέγιστη των αξιών. Ο Σολωμός, ο Κάλβος, όλοι οι μεγάλοι στοχαστές μας, όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες μας, αυτοί, "επισήμως", ποτέ δε θεωρήθηκαν εθνικοί ευεργέτες. Γιατί; Επειδή το τεράστιο σε πολιτισμικό πλούτο έργο τους δε μπορεί να μετρηθεί με παράδες. Κι αν αυτά συνέβαιναν την εποχή που ο καπιταλισμός ακολουθούσε την ανιούσα πορεία, ας σκεφτούμε τι συμβαίνει σήμερα που βρίσκεται σε κατιούσα πορεία προς την αυτοκαταστροφή του! Παρ' όλα αυτά και σε στιγμές παρακμής γεννιούνται εθνικοί ευεργέτες κι αυτό γιατί το έθνος έχει μέλλον, ενώ ο καπιταλισμός ήδη ιστορικά ξεπερνιέται.

ΟΙ ΜΕΝ ΚΑΙ ΟΙ ΔΕ

ΖΑΠΠΑΣ. Ο Ευάγγελος Ζάππας, μαζί με τον εξάδελφό του Κωνσταντίνο τιμούνται ως εθνικοί ευεργέτες από το 1859, όταν ιδρύθηκαν τα "Νέα Ολύμπια", έκθεση γεωργική, τεχνική και βιομηχανική που ορίστηκε να πραγματοποιούνται ανά τετραετία (στο "Ζάππειο"). Η τεράστια περιουσία τους δεν οφειλόταν μόνο στις επιχειρήσεις που διατηρούσαν στη Ρουμανία: "Το τουρκικόν κράτος ολίγους προ της παραχωρήσεως της Θεσσαλίας μήνας, επώλησε πάντα τα εκ της δημεύσεως προελθόντα τσιφλίκια εις Μεγάλους του Εθνους Ευεργέτας, οίτινες υπήρχε βεβαιότης ότι ήθελον τα κληροδοτήσει εις το έθνος των. Ούτω μεν άλλα (16) τσιφλίκια ηγόρασεν ο Ευάγγελος Ζάππας, άλλα (32) τσιφλίκια ηγόρασεν ο Στεφάνοβικ, άλλα ο Ζαρίφης και άλλα ο Χρηστάκης εφένδης Ζωγράφος. Σπουδαίως επέδρασεν εις τας αποφάσεις και τα βίαια μέτρα των ελληνικών κυβερνήσεων η ιδιότης αύτη των νέων αγοραστών των τσιφλικίων." (Από το κλασικό "μανιφέστο" του Σοφοκλή Τριανταφυλλίδη "Οι κολλίγοι της Θεσσαλίας", πρώτη έκδοση 1906, επανέκδοση "Στοχαστής" 1974).

ΖΑΧΑΡΟΦ. Ο Σερ Μπάζιλ Ζαχάροφ υπήρξε στις αρχές του αιώνα γνωστός έμπορος όπλων και μεγαλοτραπεζίτης, ο οποίος πουλούσε πολεμικό υλικό τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Τουρκία. Σύμφωνα με την εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα, ο Ζαχάροφ έγινε ένας από τους μεγαλύτερους ευεργέτες της Ελλάδας, όταν αποφάσισε να τεθεί αποκλειστικά στο πλευρό της (1910). Δώρισε στο κράτος 2.500.000 δολάρια το 1912-1913 και άλλα 1.250.000 το 1916-1917. Ηδη το 1911 είχε προσφέρει στην ελληνική κυβέρνηση ένα παρισινό μέγαρο, όπου επρόκειτο να στεγαστεί αργότερα η ελληνική πρεσβεία.

ΖΩΓΡΑΦΟΣ. Ο Χρηστάκης εφένδης Ζωγράφος συγκαταλέγεται στη χορεία των ευεργετών από την εποχή που προσέφερε την ομώνυμη βιβλιοθήκη. Κανείς δεν θυμάται πια ότι πρόκειται για τον στυγνό τσιφλικά της Θεσσαλίας, αυτόν που πρωταγωνίστησε σε κάθε δίωξη των αγροτών κατά την περίοδο του Κιλελέρ. Ο ίδιος πάντως στη μελέτη του "Το αγροτικό ζήτημα εν Θεσσαλία" δεν μασάει τα λόγια του: "Ο θεσσαλικός χωρικός [,,,] συνδέων και συγχέων την ιδέαν της οθωμανικής κυριαρχίας προς την της ιδιοκτησίας, ενόμιζεν ότι καταλυομένης της μεν, έδει και η ετέρα να καταρρεύση συγχρόνως. Οθεν, ευθύς μετά την προσάρτησιν της Θεσσαλίας και Αρτης, οι καλλιεργηταί διεξεδίκησαν την ιδιοκτησίαν της γης. Επεμβάσης όμως της Πολιτείας προς φρούρησιν νομίμως κεκτημένων δικαιωμάτων, μετά είδαν ματαιωμένας τας προσδοκίας των."

ΚΟΝΔΥΛΗΣ. Από μία αναφορά του Γεωργίου Ράλλη στη Βουλή του 1934 πληροφορούμαστε ότι ο Ευάγγελος Κονδύλης δεν ήθελε να αφήσει στην Ελλάδα την περιουσία του, βλέποντας την κακή τύχη που περίμενε το κληροδότημα του Κωνσταντίνου Ζάππα. Μάλιστα είχε επιλέξει ως λύση να δωρίσει την περιουσία του στην Αλβανία. Εκνευρισμένος, ο τότε πρωθυπουργός Παναγής Τσαλδάρης είχε προσπαθήσει να βάλει τα πράγματα στη θέση τους: "Υποθέτω ότι κακοί σύμβουλοι ενέβαλον εις τον αείμνηστον εκείνον δωρητήν Κονδύλην την ιδέαν να αφήση την περιουσίαν του εις άλλον κράτος. Ευτυχώς όμως τα γενναία αισθήματα αυτού τον ήγαγον την τελευταίαν στιγμήν να αφήση την περιουσίαν του εις ένα ελληνικόν ίδρυμα."

ΜΠΕΝΑΚΗΣ. Ο Εμμανουήλ Μπενάκης, ο σημαντικότερος ίσως από τους οικονομικά ισχυρούς υποστηρικτές του Ελευθερίου Βενιζέλου, άφησε πλήθος δωρεών (νοσοκομεία, περίθαλψη προσφύγων, εκπαιδευτικά ιδρύματα, βιβλιοθήκη, μουσείο). Δεν γλίτωσε όμως τη χαρακτηριστική βολή του ιστορικού Γιάννη Κορδάτου που τον κατατάσσει στο "σωρό" των ευεργετών: "Δυστυχισμένοι Αρβανίτες της Αττικής, πού να ξέρετε πως τα έργα και οι δωρεές του Συγγρού, το πιο πολύ είναι ιδρώτας και αίμα δικό σας. Κακόμοιροι αγρότες που σας μαθαίνουν στα σχολεία ένα σωρό παραμύθια για τους "μεγάλους ευεργέτες του Εθνους", πού να ξέρετε πως οι Τοσίτσηδες, οι Ζαππαίοι, οι Μπενάκηδες, οι Αβέρωφ, οι Ζωγράφηδες, οι Βαλλιάνοι, οι Μαρασλήδες και τράβα κορδέλα, ήταν σκληροί εκμεταλλευτές των αγροτών και εργατών της Αιγύπτου, Τουρκίας, Ρουμανίας, Ρωσίας..." ("Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας", τ. 4, έκδ. 20ός Αιώνας, Αθήνα 1958, σ. 445).

ΜΠΟΔΟΣΑΚΗΣ. Προτού κατορθώσει να αναλάβει το μονοπώλιο της πυρίτιδας και του τηλεφωνικού δικτύου στην Ελλάδα, ο Μποδοσάκης-Αθανασιάδης έπρεπε να αποδείξει ότι προτιμά το ελληνικό από το τουρκικό κράτος. Κι αυτό, επειδή έως το 1910 ήταν προμηθευτής του τουρκικού στρατού. Προκειμένου να πείσει για τις προθέσεις του, χρειάστηκε να δώσει 7 εκατομμύρια φράγκα για την αγορά ενός πολυτελούς ξενοδοχείου στην Κωνσταντινούπολη και να το προσφέρει στην κυβέρνηση. Οπως είναι γνωστό, στη συνέχεια χρηματοδότησε ολόκληρη σειρά παραστρατιωτικών οργανώσεων κατά τη δεκαετία του '20.

ΣΤΑΥΡΟΥ. Δεν εφείσθη πράξεων φιλανθρωπικού χαρακτήρα ο ιδρυτής της Εθνικής Τράπεζας Γεώργιος Σταύρου, ιδιαίτερα προς την πόλη των Αθηνών, της οποίας διετέλεσε και πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου. Τα ελληνικά χαρτονομίσματα απεικόνιζαν τη μορφή του για πολλά χρόνια. Αρχίζοντας τη σταδιοδρομία του ως ταμίας του Αλή Πασά, ο Γεώργιος Σταύρου υπήρξε ιδρυτής και πρώτος διοικητής της πρώτης σύγχρονης ελληνικής τράπεζας, η οποία ήταν "μια επιχείρηση πραγματοποιημένη από την γαλλική πολιτική, όπου όμως ο βασιλικός οίκος των Βίτσελμπαχ έχει ένα σημαντικό μερίδιο." (Κ. Μοσκώφ).

ΣΚΟΥΛΟΥΔΗΣ. Ο Στέφανος Σκουλούδης υπήρξε τραπεζίτης και πολιτικός. Γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη, για ένα διάστημα υπήρξε μαζί με τον Ανδρέα Συγγρό υπεύθυνος της Τράπεζας Κωνσταντινουπόλεως. Αργότερα έγινε βουλευτής Σύρου, υπουργός και πρωθυπουργός. Το 1918 κατηγορήθηκε για εσχάτη προδοσία. Στη διαθήκη του δώριζε τη συλλογή πινάκων του στην Εθνική Πινακοθήκη.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ

Κωνσταντίνου Τσουκαλά "Εξάρτηση και αναπαραγωγή. Ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922)" (Αθήνα 1977, εκδ. Θεμέλιο). Η διδακτορική διατριβή του γνωστού ιστορικού και κοινωνιολόγου, με πρόλογο του Νίκου Σβορώνου. Μιά από τις σημαντικότερες απόπειρες να αναλυθεί η συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους, με ιδιαίτερη αναφορά στο ρόλο του παροικιακού πληθυσμού και της οικονομικής ολιγαρχίας.

Νίκου Ψυρούκη "Το νεοελληνικό παροικιακό φαινόμενο" (ΑΘήνα 1974, εκδ. Επικαιρότητα). Γραμμένη 14 χρόνια πριν από την έκδοσή της, αυτή η μελέτη είναι από τις ευτυχέστερες στιγμές του συγγραφέα της. Απέναντι στους υμνητές ( Προκοπίου, Πολίτης) και τους υβριστές (Κορδάτος) των εκπροσώπων του ελληνικού παροικιακού κεφαλαίου προτείνει μιά "μη μεταφυσική" ερμηνεία.

Κωστή Μοσκώφ "Η εθνική και κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα (1830-1909)" ( Θεσσαλονίκη 1972). Η πρώτη και πιο ολοκληρωμένη εργασία του ιστορικού και διανοητή, εμπνευσμένη από τις μεθόδους της γαλλικής σχολής των Annales. Η σχηματικότητα κάποιων προτάσεων δεν εμπόδισε τη μεγάλη διάδοση του βιβλίου σε μια δύσκολη εποχή.

Ανδρέου Συγγρού "Απομνημονεύματα" (Εν Αθήναις 1908, Βιβλιοπωλείον της Εστίας). Συναρπαστική περιγραφή της ζωής του κατεξοχήν μεγάλου εθνικού ευεργέτη, από κάποιον που έχει το θάρρος της γνώμης του. Θα μπορούσε να τιτλοφορηθεί και "Εγχειρίδιον Μεγαλοαπατεώνος"...

ΔΕΙΤΕ

Τα Λαυρεωτικά του Γιώργου Μιχαηλίδη (1981). Ταξική πάλη στο Λαύριο του περασμένου αιώνα, στο πρώτο σοσιαλρεαλιστικό τηλεοπτικό "σίριαλ της Αλλαγής". Οι αντικαπιταλιστικές ευαισθησίες της εποχής επιτρέπουν στην κρατική ΕΡΤ να αναφερθεί εκτενώς στις όχι και τόσο εθνωφελείς δραστηριότητες του ευεργέτη Ανδρέα Συγγρού.

Η εκτέλεση του Κώστα Κουτσομύτη (1993). Τηλεοπτική βιογραφία του Ιωνα Δραγούμη, έντονα σημαδεμένη από το πολιτικό-ιδεολογικό κλίμα της πρόσφατης μακεδονομαχικής περιόδου. Στο ρόλο του γλοιώδους "κακού", ο εθνικός μας ευεργέτης Εμμανουήλ Μπενάκης.

Ο Ελληνας μεγιστάνας (The Greek Tycoon) του Τζον Λι-Τόμσον (1978). Μετριότατη κινηματογραφική βιογραφία του Αριστοτέλη Ωνάση, με τον -πρώην Ζορμπά- Αντονι Κουίν στο ρόλο του πάλαι ποτέ "εθνικού μας εφοπλιστή".

(Ελευθεροτυπία, 23/3/1997)