ΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΙ ΡΟΛΟΙ

Οι κρυφές όψεις του φερετζέ

1. /  2.

Καλύψτε τις παρείσακτες

Στο σύντομο απόσπασμα που ακολουθεί, η γνωστή μαροκινή κοινωνιολόγος Φατίμα Μερνίσι συνδέει την υποχρέωση των γυναικών του αραβικού κόσμου να κυκλοφορούν καλυμμένες και "αόρατες" από τα ανδρικά βλέμματα με την ακόμη πανίσχυρη αντίληψη ότι ο δημόσιος χώρος ανήκει αποκλειστικά στους άνδρες:

Σύμφωνα με την παράδοση, οι γυναίκες, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν πρέπει να χρησιμοποιούν τον δημόσιο χώρο, καθώς με τον τρόπο αυτό "εισβάλλουν" στο σύμπαν της Ουμά (της κοινότητας των πιστών του Ισλάμ). Κι όταν το κάνουν, οφείλουν να τηρούν τις καθιερωμένες εθιμοτυπικές συμπεριφορές, δηλαδή να φορούν κάλυμμα και να επιδεικνύουν την πρέπουσα σεμνότητα, με άλλα λόγια να περπατούν με γυρτούς τους ώμους και χαμηλωμένα τα μάτια. Οι Μαροκινές φορούν το κάλυμμα μόνο όταν βγαίνουν από το σπίτι τους στο δρόμο, το χώρο δηλαδή που θεωρείται αποκλειστικά ανδρικός. Το κάλυμμα σημαίνει ότι η γυναίκα είναι παρούσα στον κόσμο των ανδρών, παραμένει ωστόσο αθέατη, αφού στην ουσία δεν έχει δικαίωμα να βρίσκεται εκεί.
Από τη στιγμή που συνοδεύονται, οι γυναίκες έχουν δικαίωμα να διεισδύσουν στο ανδρικό σύμπαν και να πραγματοποιήσουν τις παραδοσιακές τους επισκέψεις στο χαμάμ ή στον τάφο του εγχώριου αγίου. Η επίσκεψη στο χαμάμ γινόταν δύο φορές το μήνα, ενώ η επίσκεψη στον τάφο του αγίου μία ή δύο φορές το χρόνο, συνήθως την 27η ημέρα του Ραμαζανιού. Και στις δύο περιπτώσεις ήταν υποχρεωτική η άδεια του συζύγου. Τη συνοδεία αναλάμβανε μια γυναίκα ηλικιωμένη και "ασεξουαλική", συνήθως η πεθερά.
Στην παραδοσιακή κοινωνία, μόνον η ανάγκη και η φτώχεια μπορούσαν να δικαιολογήσουν την απουσία μιας γυναίκας από την εστία της. Και, παραδοσιακά, μόνον οι πόρνες ή οι γυναίκες που έχασαν το λογικό τους περπατούσαν ελεύθερες στους δρόμους. Είναι ενδεικτικό ότι, σύμφωνα με μια παλαιότερη μελέτη, ο νεαρός επαρχιώτης που φθάνει στην πόλη θεωρεί ότι κάθε γυναίκα που βρίσκεται στο δρόμο είναι σεξουαλικά διαθέσιμη. Ετσι, η παρουσία των γυναικών σε ένα χώρο που θεωρείται ανδρικός αποτελεί ταυτόχρονα πρόκληση και ύβρις. Καθώς όμως οι γυναίκες οφείλουν να μετακινηθούν ελεύθερα στο δρόμο προκειμένου να πάνε στο σχολείο ή τη δουλειά τους, ο εκσυγχρονισμός εκθέτει υποχρεωτικά άπειρες γυναίκες σε μια δημόσια παρενόχληση, λιγότερο ή περισσότερο συστηματική. (...)
Μία γυναίκα είναι πάντοτε παρείσακτη σε ένα χώρο που ανήκει στους άνδρες, γιατί θεωρείται εξ ορισμού αντίπαλος. Δεν έχει δικαίωμα να χρησιμοποιεί τους ανδρικούς χώρους και, όταν το τολμά, διασαλεύει την τάξη και ταράζει την πνευματική ηρεμία του άνδρα. Στην πραγματικότητα, απλώς και μόνο το ότι βρίσκεται εκεί όπου δεν έπρεπε να είναι, συνιστά πράξη επιθετική. Κλονίζει την τάξη του Αλλάχ προτρέποντας τους άνδρες να υποπέσουν σε ζινά (παράνομη σεξουαλική επαφή). Ετσι ο άνδρας διακινδυνεύει την ησυχία του, την ασφάλειά του, την εύνοια του Αλλάχ, το κοινωνικό του κύρος.
Η κατάσταση επιδεινώνεται όταν η γυναίκα δεν φορά το κάλυμμά της. Η έκφραση που χρησιμοποιείται στο Μαρόκο για μια γυναίκα που δεν είναι καλυμμένη είναι "αριάνα", δηλαδή γυμνή. Σήμερα, οι περισσότερες γυναίκες που πηγαίνουν στο σχολείο ή εργάζονται έξω από το σπίτι δεν φορούν κάλυμμα. Τα δύο λοιπόν αυτά στοιχεία, ότι δηλαδή είναι παρείσακτες και μάλιστα γυμνές, συνιστούν μία πράξη απροκάλυπτης επιδειξιμανίας. Σύμφωνα επομένως με την τρέχουσα ιδεολογία, η παρενόχληση που μας επιφυλάσσουν οι άνδρες στο δρόμο είναι η προφανής απάντηση στη "δική μας" επίθεση. Ετσι νομιμοποιούνται να ακολουθούν με τις ώρες μια γυναίκα, να την ακουμπούν, όταν τους δοθεί η ευκαιρία, να της επιτίθενται λεκτικά, κι όλα αυτά με την ελπίδα ότι θα την πείσουν να πάει μέχρι το τέλος την επιδεικτική της συμπεριφορά.
Κατά τη διάρκεια της αλγερινής επανάστασης, το εθνικιστικό κίνημα χρησιμοποίησε τις γυναίκες για μεταφορά μηνυμάτων και όπλων. Ενα από τα προβλήματα που αντιμετώπισε τότε το επαναστατικό αυτό κίνημα ήταν η παρενόχληση που υφίσταντο οι γυναίκες από τους "αδελφούς" τους Αλγερινούς που τις έπαιρναν για πόρνες και τις εμπόδιζαν να εκτελέσουν το έργο τους. Επεισόδια αυτού του τύπου είναι συχνά και στην παλαιστινιακή κοινωνία, όπου οι γυναίκες συμμετέχουν ενεργά στον αγώνα.
(Fetima Mernissi, "Sexe, ideologie, Islam", εκδόσεις Tierce, Παρίσι 1983, σ. 162-7).

ΟΙ ΜΕΝ ΚΑΙ ΟΙ ΔΕ

ΜΠΑΝΓΚΛΑΝΤΕΣ. Από επιστολή που απηύθυνε στην πρωθυπουργό και την αρχηγό της αντιπολίτευσης της χώρας η συγγραφέας Τασλίμα Νασρίν, για την οποία οι ισλαμιστές έχουν εκδώσει καταδικαστικό φετφά: "Μου έλεγε κάποιος ότι, αφού οι κορυφαίοι πολιτικοί μας είναι γυναίκες, θα πει πως η γυναίκα είναι πολύ ελεύθερη στον τόπο μας. Εμεινα κατάπληκτη. Του εξήγησα ότι η μία από σας απέκτησε το αξίωμά της χάρη στον πατέρα της και η άλλη χάρη στο σύζυγό της. Οι δικές σας ικανότητες δεν έπαιξαν ρόλο. Και οι δυο σας, άλλωστε, μόλις μπήκατε στην πολιτική φορέσατε τσαντόρ. Αλλες μορφωμένες γυναίκες δεν το κάνουν. Σίγουρα σας το υπέδειξαν οι σύμβουλοί σας για να αρέσετε στο λαό. Θέλετε να 'πείσετε' κρύβοντας στην ουσία όχι το κεφάλι, αλλά το μυαλό σας" (ΤΑ ΝΕΑ, 4. 11.94).

ΑΙΓΥΠΤΟΣ. Η διαμάχη για τη "σωστή" εμφάνιση των γυναικών έχει μετατοπιστεί τα τελευταία χρόνια στα δημόσια σχολεία της χώρας. Από το 1994, πολλές μαθήτριες παρουσιάστηκαν στο σχολείο τους με την ισλαμική μαντίλα, παρά τη σχετική κυβερνητική απαγόρευση. Το υπουργείο Παιδείας διέταξε τότε την αποβολή τους και έστειλε στα σχολεία αστυνομία και κλούβες με αποτέλεσμα σοβαρές συγκρούσεις με τους ισλαμιστές που προπαγανδίζουν την επιστροφή των γυναικών στον "παραδοσιακό" τρόπο ένδυσης. Δικαστήριο, στο οποίο κατέφυγαν στη συνέχεια οι ισλαμιστές, αποφάνθηκε ότι η απαγόρευση της μαντίλας συνιστά καταπάτηση των ατομικών ελευθεριών των πολιτών. Πρόσφατη, ωστόσο, απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου της χώρας (19.5.96) έκρινε "επαρκώς σεμνή" και "σύμφωνη με τις ισλαμικές παραδόσεις" την ενδυμασία των κοριτσιών στο σχολείο και απέρριψε το αίτημα των ισλαμιστών για υποχρεωτική επιβολή της μαντίλας. Στο μεταξύ, βιοτεχνίες που διαθέτουν στην αιγυπτιακή αγορά "προκλητικά" γυναικεία ενδύματα φροντίζουν να ξεκαθαρίζουν με ειδική ετικέτα ότι τα ρούχα τους προορίζονται αποκλειστικά για "οικιακή χρήση".

ΙΡΑΝ. Τη δική του κούκλα τύπου "Μπάρμπι" προτείνει στα παιδιά της χώρας το ιρανικό Κέντρο Προώθησης Πολιτισμού. Η ιρανή κούκλα ονομάζεται Σάρα, είναι πολύ μελαχρινή, φορά τσαντόρ και οι αλλαξιές της είναι όλες παραδοσιακές στολές της χώρας της. Αποστολή της κούκλας είναι να βοηθήσει τις μικρές Ιρανές να υιοθετήσουν τις αξίες της ισλαμικής δημοκρατίας και να αντισταθούν στην επιρροή της δυτικής κουλτούρας που εκπροσωπεί η Μπάρμπι (ΑΠΕ, 21.10.96).

ΤΥΝΗΣΙΑ. Μιλά η κινηματογραφίστρια Μουφίντα Τλατλί για τις γυναίκες της χώρας της, για τις οποίες υπάρχει η γενική αίσθηση ότι με τον Κώδικα που έθεσε σε ισχύ ο Μπουργκίμπα έχουν κατακτήσει επίπεδα ισοτιμίας αδιανόητα για τις υπόλοιπες γυναίκες του μουσουλμανικού κόσμου: "Πιστέψαμε ότι δεν ήταν ανάγκη να θέσουμε επί τάπητος θέματα όπως η ελεύθερη επιλογή συζύγου, η παρθενία, η ελεύθερη συμβίωση. Ανακαλύψαμε όμως γρήγορα πως ακόμα και οι πιο προοδευτικοί άνδρες, όταν έρχονται αντιμέτωποι με τη γυναικεία ελευθερία, βρίσκουν αμέσως τις φεουδαρχικές ρίζες τους. Η δεύτερη έκπληξη ήρθε με τη γενιά των παιδιών μας... Οι νεαρές κόρες μας δίνουν την εντύπωση ότι επωφελούνται απ' όλες τις δυνατότητες που τους προσφέρονται - από το μακιγιάζ και τη μίνι φούστα μέχρι το πανεπιστήμιο και την πρόσβαση σε όλα τα επαγγέλματα. Στον τομέα όμως των σεξουαλικών σχέσεων, τα παλιά ταμπού κυριαρχούν ακόμα" (Καθημερινή, 16.10.94).

ΝΙΓΗΡΑΣ. Σύμφωνα με το κρατικό ραδιόφωνο, ομάδες φανατικών ισλαμιστών πραγματοποίησαν επιθέσεις σε αρκετές συνοικίες της πόλης Μαράντι του κεντρικού Νίγηρα εναντίον γυναικών που φορούσαν κοντές φούστες και ήταν χτενισμένες κατά τα "δυτικά" πρότυπα. Η ανακοίνωση δεν ανέφερε αν σημειώθηκαν τραυματισμοί, ενώ οι αρχές του Μαράντι έσπευσαν να δηλώσουν ότι στους ενόχους θα επιβληθούν χρηματικά πρόστιμα (12.4.94).

ΑΤΛΑΝΤΑ. Για πρώτη φορά μετά την επικράτηση του ισλαμικού καθεστώτος στο Ιράν αποφασίστηκε η συμμετοχή ιρανής αθλήτριας στους Ολυμπιακούς Αγώνες του '96. Η Λίντα Φαριμάν, η μοναδική γυναίκα της ιρανικής αποστολής, επελέγη να εκτελέσει χρέη σημαιοφόρου, φορώντας όμως το πράσινο τσαντόρ της. Υπενθυμίζουμε ότι στην Ολυμπιάδα της Βαρκελώνης οι Ιρανοί, κινώντας θεούς και δαίμονες, είχαν πετύχει να κρατήσει άνδρας την πινακίδα που προηγείτο της σημαίας του Ιράν και όχι γυναίκα, όπως είχε προγραμματιστεί από τους διοργανωτές για όλες τις χώρες. Τα τελευταία χρόνια, παρά τις ακόμη έντονες αντιδράσεις, γίνεται μια προσπάθεια "αναβίωσης" του ιρανικού γυναικείου αθλητισμού, ο οποίος είχε ουσιαστικά καταργηθεί από το 1979: πρόκειται για αγώνες γυναικών από μουσουλμανικές χώρες, οι οποίοι πραγματοποιούνται μπροστά σε αποκλειστικά γυναικείο κοινό. Εκτός αυτού, έχει πλέον ανοίξει ο δρόμος για τη συμμετοχή γυναικών σε διεθνείς αγώνες, αρκεί οι αθλήτριες να παίρνουν μέρος σε αθλήματα, τα οποία δεν τις αναγκάζουν να εγκαταλείψουν τις ενδυματολογικές απαγορεύσεις που ισχύουν στη χώρα τους: ιππασία, σκοποβολή, σκάκι, σκι και αθλήματα για άτομα με ειδικές ανάγκες.

ΔΙΕΘΝΗΣ ΑΜΝΗΣΤΙΑ. Από την έκθεση της Διεθνούς Αμνηστίας με τίτλο "Υπό διωγμόν τα δικαιώματα των γυναικών στη Μέση Ανατολή" (Αύγουστος '95), στην οποία παρουσιάζονται τα προβλήματα των γυναικών σε 17 χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής, προκύπτει -μεταξύ άλλων- ότι τα γυναικεία δικαιώματα καταστρατηγούνται και οι γυναίκες καταπιέζονται σκληρά στη μία χώρα επειδή δεν φορούν "τσαντόρ" και στην άλλη για τον αντίθετο ακριβώς λόγο. Στην Αλγερία, αναφέρει η έκθεση, η πολιτική ηγεσία των ένοπλων ισλαμικών οργανώσεων δηλώνει ότι είναι σεβαστό το δικαίωμα των γυναικών να ντύνονται όπως θέλουν, οι ίδιες ωστόσο οργανώσεις εξακολουθούν να δολοφονούν γυναίκες στο δρόμο, ενώ όσες δεν καλύπτουν το κεφάλι τους δέχονται συνεχώς απειλές. Στο Σουδάν και το Ιράν, αν μια γυναίκα δεν καλύπτει το κεφάλι της κινδυνεύει να συλληφθεί και να μαστιγωθεί, ενώ στην Τυνησία διώκεται αν το καλύπτει.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ

Monique Gadant, "La situation des femmes et des feministes dans la guerre civile algerienne" (περ. Nouvelles Questions Feministes 16/4, 1995, σ. 23- 50). Το τελευταίο κείμενο της πρόωρα χαμένης γαλλίδας κοινωνιολόγου που έζησε χρόνια στην Αλγερία και μελέτησε τα προβλήματα των γυναικών της χώρας αυτής, ανατρέποντας τα σχετικά στερεότυπα που παραμένουν πανίσχυρα στις δυτικές κοινωνίες, και κυρίως τη γαλλική.

Deniz Kandiyoti, "Women, Islam and the State" (περ. Middle East Report, τ. 173, 1991, σ. 9-13). Σύντομο, αλλά περιεκτικό άρθρο της τουρκικής καταγωγής κοινωνιολόγου, η οποία, μεταξύ άλλων, έχει επιμεληθεί συλλογικό τόμο με τον ίδιο τίτλο. Από το κείμενο της Kandiyoti προκύπτει πόσο επιπόλαιες είναι οι γενικευτικές προσεγγίσεις της σχέσης γυναικών και Ισλάμ, καθώς η χωριστή ιστορία κάθε κράτους του αραβο-μουσουλμανικού κόσμου αποκαλύπτει σοβαρότατες διαφοροποιήσεις που συνήθως αποσιωπούνται. 

"Gender and Citizenship in the Middle East" (αφιέρωμα του περιοδικού Middle East Report, τ. 198, 1996). Ενδιαφέρουσες επιμέρους αναλύσεις του θέματος "γυναίκες και ιδιότητα του πολίτη" για την Αλγερία, το Ιράν, το Ισραήλ, το Κουβέιτ, την Παλαιστίνη και την Τουρκία.

Nermin Abadan-Tenat (επιμ.), "Die Frau in der turkischen Gesellschaft" (εκδόσεις Dagyeli, Φρανκφούρτη 1985). Συλλογή έντεκα μελετών, κυρίως κοινωνιολογικών, για θέματα που αφορούν τις γυναίκες στην Τουρκία: ιστορία, εκπαίδευση, εργασία, οικογένεια, ανάπτυξη κ.λπ.


ΔΕΙΤΕ

Η μάχη του Αλγερίου (La bataille d' Algers) του Τζίλο Ποντεκόρβο (1965). Εξαιρετική κινηματογραφική εξιστόρηση του αντιαποικιακού αγώνα στην αλγερινή πρωτεύουσα, γυρισμένη στους ίδιους χώρους λίγα μόλις χρόνια μετά τα γεγονότα. Ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις για τη σχέση του "αφυπνιζόμενου" έθνους με τις γυναικείες ταυτότητες της πόλης.

Γερμανία, 40 τετραγωνικά (Deutscland, 40 m2) του Τεφίκ Μπασέρ (1987). Η ζωή στη μοντέρνα Γερμανία καθόλου δε βελτιώνει την καθημερινότητα της κούρδισσας γυναίκας του μετανάστη, που μένει κλεισμένη όλο το 24ωρο στο διαμέρισμά της.

Η σιωπή του παλατιού (Saimt al-Qusur) της Μουφίντα Τλάλι (1994). Γυναικεία ματιά στον εσωτερικό κόσμο των χαρεμιών της οθωμανικής περιόδου, από μια σύγχρονη κινηματογραφίστρια της Τυνησίας.

(Ελευθεροτυπία, 9/3/1997)