ΚΑΤΑΣΤΟΛΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ

Οι αόρατοι νεκροί της δημοκρατίας

1.  /  2.

Γιορτάζοντας την επέτειο της μεταπολίτευσης τιμούμε αυτές τις μέρες, όπως κάθε χρόνο, τα θύματα της χουντικής κτηνωδίας. Εχει όμως κι η Δημοκρατία τα δικά της θύματα. Μόνο που κανείς δε θέλει να θυμάται αυτούς τους νεκρούς. Ακόμα και οι στατιστικές τους καταγράφουν συχνά στα ατυχήματα ή τα τροχαία. Ας τα σκεφτούμε σήμερα που κλείνουν τριανταένα χρόνια απ' τη δολοφονία του Σωτήρη Πέτρουλα. 

Τα τροχαία του πεζοδρομίου

Αν στα δικτατορικά καθεστώτα η εξολόθρευση των αντιφρονούντων δεν έχει κανένα πρόβλημα να εμφανίζεται ως η ακραία - έστω - εκδοχή της πάση θυσία διατήρησης του κοινωνικού και πολιτικού status quo, για τις δημοκρατίες ο χειρισμός των ανθρώπινων θυμάτων της κρατικής βίας είναι μια πολύ λεπτή υπόθεση. Η ίδια η έννοια του κράτους δικαίου προϋποθέτει ότι το μονοπώλιο της έννομης βίας οφείλει να ασκείται με φειδώ και μόνο επί αδίκων · τυχόν παρεκτροπές δε μπορεί παρά να οφείλονται παρά σε ατομικές "υπερβάσεις εξουσίας" των εντεταλμένων οργάνων ή ατυχείς συμπτώσεις. Για το νεαρό αφισοκολλητή, που σκοτώνεται από διερχόμενο αυτοκίνητο ενώ καταδιώκεται από αστυνομικούς, φταίει η απροσεξία του κι όχι η πρακτική της δίωξης του συγκεκριμένου τρόπου πολιτικής έκφρασης · για το λιώσιμο της φοιτήτριας έξω από το εργοστάσιο ευθύνεται η κακιά η ώρα κι όχι η δημιουργία "υγειονομικής ζώνης" στους χώρους δουλειάς προκειμένου να προστατευθεί η εργασιακή ειρήνη · για τους νεκρούς στις παρυφές μαζικών συγκρούσεων με την αστυνομία, τέλος, ας όψονται οι "εξτρεμιστές", οι "προβοκάτορες", οι "γνωστοί - άγνωστοι" και όσοι άλλοι προκαλούν τα ΜΑΤ και τη δημοκρατική ευαισθησία του περιβόητου "μέσου πολίτη"... Τα 22 χρόνια που κύλησαν από την αποκατάσταση των κοινοβουλευτικών θεσμών στη χώρα μας έχουν να επιδείξουν πλείστα όσα παραδείγματα για του λόγου το αληθές. 

Περισσότερο από τις όποιες κυβερνητικές δικαιολογίες, ωστόσο, αυτό που παίζει καθοριστικό ρόλο στην αποδοχή τους είναι η στάση κοινωνικών κινημάτων και πολιτικού κόσμου απέναντι στα θανατηφόρα κρούσματα του κρατικού αυταρχισμού. Ούτε η κινητοποίηση κάθε λογής μηχανισμών το 1963 ούτε η ασύστολη προβοκατορολογία επί Ιουλιανών εμπόδισαν εκατοντάδες χιλιάδες λαού να συνοδέψουν στον τάφο το Γρηγόρη Λαμπράκη και το Σωτήρη Πέτρουλα, μετατρέποντας τις νεκρώσιμες πομπές σε εκδηλώσεις καταγγελίας της παρακρατικής και της επίσημης κρατικής βίας. Το κλειδί λοιπόν για την κατανόηση της συλλογικής λήθης πρέπει να αναζητηθεί στη στάση των εκάστοτε αντιπολιτεύσεων ( κοινωνικών και πολιτικών), καθώς και στη βούληση ή τη δυνατότητα των χώρων προέλευσης των εκάστοτε θυμάτων να μετατρέψουν τα συγκεκριμένα κρούσματα σε πολιτικό θέμα.
Δυο στοιχεία που φαίνεται να κρίνουν την ανωνυμία ή την ηρωοποίηση των πεσόντων επί δημοκρατίας είναι, πρώτον, η αίσθηση συνέχισης μιας ιστορικής αγωνιστικής παράδοσης και, δεύτερον, η ενδεχόμενη συνάφεια του φόνου με κάποιο μαζικό κίνημα - παράγοντες που οδηγούν στην ταύτιση ευρύτερων κοινωνικών ομάδων με το γεγονός. Η περίπτωση της ξεχασμένης, πρώτης νεκρής της Μεταπολίτευσης, είναι απ' αυτή την άποψη εξαιρετικά διαφωτιστική. Παρόλο που σκοτώθηκε στο κέντρο της Αθήνας από αφηνιασμένο τεθωρακισμένο όχημα της αστυνομίας ( "αύρα") κατά τη διάρκεια των μαζικών εργατικών ταραχών της 25ης Μαΐου 1976 κατά του ν.330, η 66χρονη πλανόδια μικροπωλήτρια ("ζητιάνα" τη χαρακτήρισε η επίσημη κυβερνητική ανακοίνωση) Αναστασία Τσιβίκα δεν πληρούσε τις προϋποθέσεις για ανάδειξή της σε σύμβολο της καταστολής του εργατικού κινήματος από το αστικό κράτος. Διαφορετικά ήταν τα πράγματα με την 21χρονη φοιτήτρια Σωτηρία Βασιλακοπούλου, μέλος της ΚΝΕ, που χτυπήθηκε θανάσιμα από αυτοκίνητο της βιομηχανίας ΕΤΜΑ ενώ μοίραζε προκηρύξεις στους εργάτες. Το ηρωικό κλίμα που καλλιεργήθηκε γύρω από το θάνατό της περιγράφει με εξαιρετικά εύγλωττο τρόπο ο πρώην γραμματέας της οργάνωσης: "Η ΚΝΕ έδινε τη δικιά της θυσία αίματος ενάντια στα μονοπώλια και την ασυδοσία τους. Ομως το φοβερό γεγονός δεν φόβισε τα μέλη της ΚΝΕ. Αντίθετα τα ατσάλωσε. Πολλοί, που για ένα διάστημα είχαν ξεκοπεί ή είχαν χαλαρούς δεσμούς με την οργάνωση, ζήτησαν πιο δραστήρια να συμμετέχουν στη ζωή και στην πάλη που ανέπτυσσε η ΚΝΕ. Νέοι πρωτοπόροι αγωνιστές εντάχθηκαν στις γραμμές της μέχρι το τέλος του '80" (Σπύρου Χαλβατζή "Η πορεία της νεολαίας", Σύγχρονη Εποχή 1986, σ.202-3).

Λίγους μήνες αργότερα, το μαζικό αιματοκύλισμα της πορείας για την 6η επέτειο του Πολυτεχνείου από τα ΜΑΤ πρόσφερε τη σαφέστερη ένδειξη της αλλαγής των καιρών. Απασχολημένοι με την καταμέτρηση των σπασμένων βιτρινών, ο Τύπος και τα περισσότερα κόμματα πέρασαν σχεδόν στο απυρόβλητο το γεγονός της δολοφονίας δυο νέων ανθρώπων από αστυνομικά γκλόμπς. "Χάθηκαν για πάντα, πριν ακόμα θαφτούν, η Ματούλα Κανελλοπούλου κι ο Ιάκωβος Κουμής", σχολίαζε σοκαρισμένος ο Γιώργος Βότσης από τις στήλες τούτης εδώ της εφημερίδας ( 23/11/80), ενώ το "Αντί" επισήμαινε "την πρόσθετη τραγικότητα της ανωνυμίας και της σιωπής που τους τύλιξε": "Ούτε καν σαν σύμβολα διεκδικήθηκαν, ούτε κάν μνημονεύτηκαν σαν άτομα στις ανακοινώσεις κομμάτων και οργανώσεων, λές κι ήταν θύματα σεισμών..." Τη σαφέστερη ερμηνεία του φαινομένου έδωσε, με σχόλιό του στο περιοδικό "Αντιθέσεις" (11-12/80, σ.4-5), ο Πέτρος Ευθυμίου: "Η αντιπολίτευση με τη σειρά της, στο μπλοκ των αυτόνομων διαδηλωτών αναγνώρισε ένα θολό μοντέλο μιας άλλης δυνητικής διεξαγωγής του πολιτικού παιγνίου: εκείνης δηλαδή όπου ο `λαός' μπορεί να μην είναι `μαζί μας' αλλά και εναντίον μας. Ο κ. Παπανδρέου αισθάνθηκε την κρυφή αλληλεγγύη του συμμέτοχου στην εξουσία όταν κάλυπτε χωρίς όρους τη βαρβαρότητα των ΜΑΤ τη νύχτα της Κυριακής. Γιατί οι λίγες χιλιάδες "εξτρεμιστές" μπορεί να ήταν το προείκασμα εκείνων που συγκρούονταν του χρόνου με την αστυνομία της Πασοκικής κυβέρνησης. (...) Κατά τα άλλα, η Κανελοπούλου κι ο Κουμής ταξιδεύουν μόνοι, παράξενα ερωτηματικά και αδιεκδίκητα σημεία μιας κοινωνίας χωρίς πρόσωπα, μιας Πολιτείας χωρίς φυσιογνωμία, μιας Αριστεράς εν απουσία..."
Πέντε χρόνια αργότερα, όταν έπεφτε ο επόμενος νεκρός του Πολυτεχνείου, ο συγγραφέας των παραπάνω γραμμών ήταν πιά κρατικό στέλεχος κι η οπτική του γωνία σαφώς διαφορετική · τα πράγματα εξακολουθούσαν ωστόσο να κυλάνε προς την κατεύθυνση που αυτός είχε επισημάνει. Αρκεσαν η "ανησυχία" της ηγεσίας της ΓΣΕΕ κι από ένα τηλεφώνημα του Ακη Τσοχατζόπουλου στις ηγεσίες των δυο κομμουνιστικών κομμάτων για να ακυρώσει η ΕΦΕΕ την προγραμματισμένη πορεία διαμαρτυρίας για τη δολοφονία του 15χρονου Μιχάλη Καλτεζά ( διαφωνώντας με την καθοδήγηση του ΚΚΕσ., η ΕΚΟΝ "Ρήγας Φεραίος" ήταν η μόνη από τις πολιτικές νεολαίες που αρνήθηκε να συμμορφωθεί με την αναδίπλωση). Εμειναν έτσι μονάχα οι "αριστεριστές" κι οι "αναρχοαυτόνομοι" να διεκδικούν το δικό τους νεκρό και την τιμωρία του δολοφόνου αστυνομικού. Η υπόθεση έκλεισε με το ουσιαστικό τέλος της Μεταπολίτευσης, επί Οικουμενικής κυβερνήσεως.

Οσο λιγότερο διεκδικήσιμα είναι λοιπόν τα θύματα των κατασταλτικών μηχανισμών, τόσο πιο αναλώσιμα μπορούν να θεωρηθούν από τους δυνάμει φυσικούς και ηθικούς αυτουργούς. Τραγική επιβεβαίωση του κανόνα αποτελούν οι επιδόσεις των τελευταίων χρόνων: Αλβανοί και άλλοι αλλοδαποί μετανάστες, "αντικοινωνικοί" - ή απλώς ανώνυμοι - νέοι που έτυχε να προκαλέσουν τη μοιραία προσοχή κάποιου οργάνου... Ανθρωποι τους οποίους κανένα κίνημα δεν πρόκειται εύκολα να νοιώσει δικούς του, πεσόντες από κοινωνικούς χώρους δίχως προσβάσεις στα δίκτυα της πολιτικής διαμεσολάβησης και των ΜΜΕ. Που όταν χάνονται μέσα στη γενική αδιαφορία, ωστόσο, η ουσία της δημοκρατίας μας όλο και λιγοστεύει.


Σκοτώνουν και εις Παρισίους...

Ιταλία 1947: Τουλάχιστον 20 νεκροί μέσα στο Νοέμβριο, στη διάρκεια δυναμικών απεργιακών κινητοποιήσεων.
Γαλλία 1948: Δυο νεκροί απεργοί όταν ο στρατός εισβάλλει με τανκς στα κατειλημμένα ορυχεία του Λουάρ και της Γκάρ.
Ιταλία 1948: Φόνος αγρεργάτη απεργού από αστυνομικό στο Τρεσέντα ντι Πο το Μάιο. Αλλοι 7 νεκροί στη Γένοβα, τη Νάπολι, το Λιβόρνο & τον Τάραντα κατά την απεργία που ακολούθησε την απόπειρα δολοφονίας του Τολιάτι (14-15/7).
Ιταλία 1949: Τέσσερις νεκροί κατά την εκκένωση κατειλημμένων τσιφλικιών στη Μελίσα της Καλαβρίας (29/10) και το Μοντεσκαλιόσο (14/12).
Ιταλία 1950: Εξι νεκροί από αστυνομικά πυρά εναντίον εργατικής διαδήλωσης στη Μοντένα (9/1).
Ιταλία 1960: Νικηφόρα αντιφασιστική εξέγερση κατά της στήριξης της χριστιανοδημοκρατικής κυβέρνησης Ταμπρόνι από το MSI. Ενας νεκρός διαδηλωτής στη Λιτσάτα της Σικελίας (5/7), πέντε στο Ρέτζιο Εμίλια (7/7), τρείς στο Παλέρμο & την Κατάνια (8/7).
Γαλλία 1961: Μαζική διαδήλωση Aλγερινών του Παρισιού υπέρ του FLN (17/10) πνίγεται στο αίμα από αστυνομία & παρακρατικούς. Οι νεκροί υπολογίζονται, χοντρικά, σε 140 με 200.
Γαλλία 1962: Διαδήλωση κατά του πολέμου της Αλγερίας χτυπιέται κτηνωδώς από τα ΜΑΤ στο σταθμό του μετρό της Σαρόν (8/2). Οκτώ νεκροί.
Γερμανία 1967: Διάλυση διαδήλωσης κατά της επίσκεψης του Σάχη στο Δυτ. Βερολίνο (2/6). Φόνος του φοιτητή Μπένο Ονεσοργκ από αστυνομικό.
Γερμανία 1968: Δυο νεκροί στο Μόναχο κατά την πολιορκία του εκδοτικού συγκροτήματος Σπρίνγκερ μετά την απόπειρα κατά του Ντούτσκε (11/4).
Γαλλία 1968: Νεκρός από δακρυγόνο στις παρισινές οδομαχίες της 24/5, πνιγμός του μαοϊκού μαθητή Ζίλ Τοτέν στο Σηκουάνα κατά τη διάρκεια καταδίωξής του(10/6), δυο νεκροί απεργοί στο Σοσό και το Μονπελιέ στις 11/6.
Iταλία 1968-70: Εικοσιοκτώ νεκροί σε διαδηλώσεις μεταξύ Απριλίου '68 και Ιουλίου '70.
Βρετανία 1972: Αλεξιπτωτιστές ανοίγουν πυρ εναντίον ειρηνικής διαδήλωσης καθολικών στο Λοντοντέρι της Β.Ιρλανδίας. 13 νεκροί (30/1). Μεταξύ 1968 και 1986, 358 άτομα - τα μισά απ' τα οποία άοπλα - θα σκοτωθούν στη Β.Ιρλανδία απ'τις δυνάμεις της τάξης.
Ιταλία 1975-76: Φόνοι από αστυνομικούς ενός φοιτητή στο Μιλάνο (17/4/75), ενός διαδηλωτή έξω από την ισπανική πρεσβεία της Ρώμης (14/3/76) κι ενός νέου έξω από το Φεστιβάλ της 'Ουνιτά' στη Ραβένα (29/7/76).
Ιταλία 1977: Φόνος του αριστερού φοιτητή Φ.Λορούσο από αστυνομικά πυρά στο πανεπιστήμιο της Μπολόνια (11/3). Βίαιη διάλυση φεμινιστικής διαδήλωσης στη Ρώμη (12/5) καταλήγει στο φόνο της 19χρονης Τζ.Μάσι από αστυνομικούς με πολιτικά.
Γαλλία 1977: Δυναμική διαδήλωση 60.000 οικολόγων στη Μαλβίλ, ενάντια στη λειτουργία πυρηνικού αντιδραστήρα. Πολύωρες μάχες με τα ΜΑΤ και 1 νεκρός.
Γαλλία 1980: Φοιτητικές διαδηλώσεις κατά της μείωσης των ξένων φοιτητών. Εισβολή ΜΑΤ στο κατειλημμένο Ζισιέ & θάνατος ενός φοιτητή που πέφτει από τη στέγη (13/5).
Βρετανία 1981: Αλλεπάλληλες ταραχές το καλοκαίρι σε πολλές υποβαθμισμένες συνοικίες. Ενας νεκρός (Τόξτεθ 28/7), χτυπημένος από αστυνομικό όχημα.
Γερμανία 1981: Βίαιη εκκένωση 8 κατειλημμένων σπιτιών στο Δ.Βερολίνο. Ενας νεκρός από πάτημα κλούβας (22/9).
Βρετανία 1984-85: Οκτώ νεκροί στη διάρκεια της 12μηνης απεργίας των ανθρακωρύχων, τρεις τουλάχιστον από τους οποίους χτυπημένοι από αστυνομικά οχήματα ή απεργοσπαστικά φορτηγά.
Γερμανία 1985: Στη διάρκεια αντιφασιστικής συγκέντρωσης στη Φραγκφούρτη (28/9), πυροσβεστική αντλία σκοτώνει τον 36χρονο διαδηλωτή Γκίντερ Σαρε.
Βρετανία 1985: Δυο έγχρωμες νοικοκυρές σκοτώνονται από σφαίρες αστυνομικών στη διάρκεια ερευνών στα σπίτια τους στο Μπρίξτον (28/9) & το Τότεναμ ( 5/10).
Γαλλία 1986: Φόνος του 22χρονου έγχρωμου φοιτητή Μαλίκ Ουσεκίν από αστυνομικούς στο Καρτιέ Λατέν, στο περιθώριο των κινητοποιήσεων κατά του νόμου Ντεβακέ (6/12).
Γερμανία 1989: Αστυνομικό όχημα σκοτώνει αυτόνομο φοιτητή στη διάρκεια επεισοδίων στο Γκέτιγκεν (17/11).
Γαλλία 1988-94: Τουλάχιστον 35 νεκροί από αστυνομικές σφαίρες κατά τη διάρκεια μέτρων τάξης ή αστυνομικών ελέγχων, σύμφωνα με καταγγελίες του τύπου και της Διεθνούς Αμνηστίας.
Βρετανία 1991: Θάνατος ζαϊρινού μετανάστη από ξυλοδαρμό, ενώ περίμενε να κριθεί η αίτησή του για πολιτικό άσυλο (8/10).
Δανία 1991: Μετατροπή 18χρονου σε φυτό λόγω του ποδοπατήματός του από αστυνομικούς σε μια 'σύλληψη ρουτίνας' (31/12).
Γερμανία 1993: Φόνος του φερόμενου ως 'τρομοκράτη' Β.Γκράμς κατά τη διάρκεια της κράτησής του.
Ιταλία 1993: Εν ψυχρώ φόνος 11χρονου τσιγγάνου από καραμπινιέρους στην Πάντοβα (23/9). Θάνατος 32χρονου τοξικομανή από ξυλοδαρμό σε αστυνομικό τμήμα του Τορίνο (18/12).
Γερμανία 1994: Φόνοι από αστυνομικούς ενός 16χρονου Κούρδου αφισοκολητή στο Ανόβερο τον Ιούνιο κι ενός νιγηριανού μετανάστη στη Φραγκφούρτη τον Αύγουστο.
Βρετανία 1994: Στραγγαλισμός Νιγηριανού κατά τη διάρκεια βίαιης σύλληψής του (16/12).
Βρετανία 1995: Θανάσιμος ξυλοδαρμός του μαύρου ακτιβιστή Μπρ.Ντάγκλας από αστυνομικούς στο Λονδίνο (3/5).
Βρετανία 1996: Θάνατος του 29χρονου μετανάστη Ι.Σέϊ ύστερα από 'ψεκασμό' του με δακρυγόνο CS στο Εσεξ (17/3).


Η "τύχη" να μην είσαι "τυχαίος"

Ο 38χρονος μαθηματικός Νίκος Τεμπονέρας αποτελεί αναμφίβολα την εξαίρεση στη μακριά σειρά των ξεχασμένων νεκρών της μεταδικτατορικής περιόδου. Η εν ψυχρώ δολοφονία του από παρακρατική ομάδα στελεχών της ΟΝΝΕΔ στο κατειλημμένο σχολικό συγκρότημα Βούδ της Πάτρας τα μεσάνυχτα της 8ης Ιανουαρίου 1991 ( σφήνωσαν σιδερολοστό στο κρανίο του, ενώ ήταν ήδη χτυπημένος και πεσμένος στο έδαφος) δεν πέρασε αναπάντητη. Ούτε οι αντιδράσεις περιορίστηκαν στις εν θερμώ τεράστιες διαδηλώσεις και τριήμερες συγκρούσεις χιλιάδων νέων με την αστυνομία στην Πάτρα, την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Για περισσότερα από τρία χρόνια, ένα μαχητικό κίνημα που εκτεινόταν από τις συνδικαλιστικές οργανώσεις των εκπαιδευτικών μέχρι τμήματα της λεγόμενης `άγριας νεολαίας' συντήρησε ζωντανή την ανάμνηση του εγκλήματος κι εμπόδισε το γρήγορο κουκούλωμα της υπόθεσης από την - ως γνωστόν τυφλή - δικαιοσύνη, παρόλο που η μάχη δεν έχει ακόμα κριθεί τελεσίδικα. Το Μάρτιο του 1993 ο φυσικός αυτουργός της δολοφονίας, Γιάννης Καλαμπόκας, καταδικάζεται πρωτόδικα σε ισόβια · με την ποινή του μειωμένη σε 17 χρόνια & 3 μήνες από το Εφετείο της Λάρισας το Μάιο του 1994, αναμένεται να ξαναδικαστεί επί της ουσίας τον ερχόμενο Οκτώβριο, αφού ο Αρειος Πάγος με πρόσφατο βούλευμά του έκρινε ότι η ανθρωποκτόνα πρόθεσή του δεν έχει επαρκώς αποδειχτεί.
Αναζητώντας κανείς τα αίτια αυτής της εξαίρεσης, δε μπορεί παρά να σταθεί στην οφθαλμοφανή αίσθηση συνέχειας που συνδέει την "υπόθεση Τεμπονέρα" με ανάλογες εμπειρίες του παρελθόντος: ο νεκρός δεν ήταν απολίτικος αλλά μέλος αριστερής οργάνωσης ( Εργατικό Αντιϊμπεριαλιστικό Μέτωπο), δε βρέθηκε στο χώρο του φονικού τυχαία αλλά για να προστατέψει τους καταληψίες μαθητές του από την επιδρομή των παρακρατικών, δε σκοτώθηκε σε τυχαίο συμβάν αλλά στα πλαίσια μιας εκτεταμένης ημιστρατιωτικής επιχείρησης που συντονιζόταν από τις κατά τόπους νομαρχίες με σκοπό τη "δυναμική ανακατάληψη" των σχολείων. Την επαύριο της δολοφονίας, χιλιάδες πολίτες είδαν να αναβιώνει μπροστά τους η υπόθεση Λαμπράκη.
Μένει να περιμένουμε αν θα δούμε σε ριπλέι και το ξέπλυμα του Γκοτζαμάνη...

(Ελευθεροτυπία, 21/7/1996)